جاڭالىقتار
2 ملن تال ەككەن 85 جاستاعى اتا: تال ەگۋ اكتسيا, چەللەندجدە عانا ترەند
فوتو اۆتورى: نۇربولات نۇرجاۋباي
قىزىلوردالىق 84 جاستاعى بەكتاي اقساقال تال وتىرعىزۋعا 12 جاسىنان داعدىلانعان. قاريا بۇگىنگە دەيىن 2 ملن ءتۇپ اعاش ەككەن. سىربويىلىق تۇرعىندار «بەكتاي اتا» دەپ اتايتىن مامان قازىر دە جەكە تۇقىمباعىندا ءونىمدى تىرلىك ىستەپ ءجۇر. «توپىراعى تۇزدى قىزىلوردادا اعاش ەكسەڭ, ولەدى» دەگەن ۇعىمدى جوققا شىعارىپ, مۇنى جالقاۋدىڭ سوزىنە بالايدى. سەبەبى قازىر ءوزى باپتاپ وتىرعان باقتا تالدىڭ 20 ءتۇرىن وسىرگەن. مۇندا وڭىرگە تاڭسىق قىلقان جاپىراقتى اعاشتاردىڭ ءتۇر-ءتۇرى بار, ءتىپتى, جاسىل ارشانىڭ ءوزى جايقالىپ تۇر.
ادام ايتسا سەنگىسىز, بىراق باعباننىڭ باعىنا كەلىپ تۇرعان سۋ جوق. ول مۇنداعى جايقالىپ تۇرعان اعاشتاردىڭ بارلىعىن ناسوس قوندىرعىسىمەن-اق سۋارىپ وتىر.
– قالانىڭ سىرت جاعىندا 1990 جىلدان بەرى تۇرامىز. جالپى 25 گەكتار جەردىڭ 5 گەكتارىن باققا ارنادىم. باسىندا قيىن بولدى. قىزىلوردادا ءوسىپ تۇرعان اعاشتاردىڭ 60 پايىزىن مەن ءوسىردىم. ءتۇرلى اعاش تۇقىمىن ەگەمىز. تەرەكتىڭ بىرنەشە ءتۇرى, ارشا, جەرگىلىكتى قاراعاي بار. بارلىعىن قوسقاندا 20-دان استام ءتۇرى بار. ىنتا مەن ەڭبەك بولسا, بارلىعى وسەدى. مىسالعا, ارشا بۇرىن وسپەيتىن. مەن وسى جەرگە كەلگەلى بىرنەشە جىل بولدى, ارشانى ءوسىردىم. قاراعاي وسپەيدى دەگەن, قازىر قاراعاي جايقالىپ تۇر.
ەڭ جاقسى كورەتىن اعاشىم – ارشا. سوندىقتان القاپتىڭ تەڭ جارتىسى ارشاعا تيەسىلى. ءبىر جاعىنان ارشا – فارماتسەۆت. ودان بولىنەتىن فيتونوتسيدتەر دەنساۋلىققا ەم. كوپ دەرەكتەردى اقتاردىم. سوندا وقىعانىم, ارشا جىلىنا ورتا ەسەپپەن 1 توننادان اسا شاڭدى جۇتىپ, اينالاسىنا 1,5 مىڭ ليتر وتتەگى ءبولىپ شىعارادى ەكەن. مىنە, بۇل اعاشتىڭ وسىنداي قاسيەتى بار, – دەيدى اقساقال.
بۇعان قوسا بەكتاي اقساقال بۇعان دەيىن ءوز اۋلاسىمەن شەكتەلىپ قويماي, ايماقتى كوركەيتۋگە ۇلەس قوسقان. تۇڭعىش پرەزيدەنت ساياباعىمەن قاتار اۋەجايعا اپارار جولدىڭ قوس قاپتالىن جايقالتۋ جاۋاپكەرشىلىگى بەكتاي سۇلەيمەنوۆكە ارتىلعان.
«شاھار ماڭىنداعى ماحامبەتوۆ اۋىلىنا بارا جاتقان جولدا كانال بار. اۋەجاي مەن ەكى ارالىقتى جالعايدى. قايبىر جىلى ايماق باسشىسىنىڭ وتىنىشىنە سايكەس, اتالعان كانالدىڭ جاعالاي قوس قاپتالىنا 3 قاتار اعاش وتىرعىزدىم. ۇزىندىعى – 11 شاقىرىم. قوس قاپتالداعى 3 قاتاردى ەسەپكە الساڭىز, 66 شاقىرىم. بەينەتتىڭ ناتيجەسىندە سول كوشەتتەر قازىر سايالى باققا اينالدى, – دەيدى باعبان.
مامان اڭگىمە بارىسىندا ەكولوگيا مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنا قاتىستى ۇسىنىسىن جەتكىزدى. اسىرەسە, تال وتىرعىزۋ اۋا تازالىعىن عانا قامتاماسىز ەتپەيدى, تۋبەركۋلەزبەن كۇرەسكە دە پايداسى زور.
– نەگىزى بۇل ۇسىنىستى كوتەرگەنىمە بىرنەشە جىل بولدى. بىزدە وبلىستىق تۋبەركۋلەزگە قارسى ديسپانسەر بار. سونىڭ اۋماعىنا قاراعاي اعاشىن وسىرسە دەپ ەدىم. نەگە دەسەڭىز, قاراعاي تۋبەركۋلەز دەرتىنە بىردەن-ءبىر ەم. ودان بولىنەتىن وتتەگى ادام دەنساۋلىعىنا جاقسى اسەر ەتەدى, – دەدى بەكتاي اتا.
ەرتە جاستان تال ەگۋدى مۇرات تۇتقان اقساقال قالادا كوشەت وتىرعىزۋ مادەنيەتى قالىپتاسپاعانىن دا ايتىپ قالدى. راسىندا, قىزىلوردادا عانا ەمەس, اعاش ەگۋ مادەنيەتى قالىپتاسسا, جاسىل جەلەككە ورانار ەدىك. بەكتاي اتا ايتپاقشى, «بىزگە تەك اكتسيا, چەللەندج بولسا بولعانى». رەسپۋبليكا كولەمىندە جاۋاپتى ماماندار تىم ناۋقانشىل. تەك ناۋرىز مەرەكەسىندە كوشەت ەگەدى دە, ونىڭ كۇتىپ-باپتاۋ مىندەتىنە نازار اۋدارمايدى. وعان قوسا تال ەكپەس بۇرىن تاجىريبەلى ماماندار پىكىرىنە سۇيەنۋ, سۋارۋ جۇيەسى سەكىلدى ماسەلەگە ايتارلىقتاي كوڭىل ءبولىنىپ وتىرعان جوق.
ءمولدىر سنادين
