دەپۋتاتتار قازاقتىڭ الەمگە تانىمال ۇلتتىق ويىنىنىڭ اتاۋىن وزگەرتپەك

بۇعان ۇكىمەت تە, فەدەراتسيا دا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى.

قازاقتا «9 ات» دەگەن كەڭ تارالعان ويىن بار ما? شەتەلدىكتەر تۇگىل, قازاقتاردىڭ كوبى بۇعان باس شايقايتىنى داۋسىز. ءماجىلىس دەپۋتاتتارى بار دەپ تابانداۋدا. جاي عانا ايتپاي, سول اتاۋمەن قازاقتىڭ الەمگە تانىمال برەندىن اۋىستىرۋعا نيەتتى.

اڭگىمە «توعىزقۇمالاق» تۋرالى بولىپ وتىر. بۇل ۇلتتىق ويىنىمىز سوڭعى جىلدارى دامۋدىڭ بارىنشا جوعارى ساتىسىنا – جاھاندىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەنى ءمالىم. 2020 جىلعى 14-19 جەلتوقساندا, پاريجدە وتكەن XV سەسسياسىندا يۋنەسكو ۇيىمى «توعىزقۇمالاق ويىنىن» ادامزاتتىڭ ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرالارىنىڭ تىزىمىنە ەنگىزدى. الەمدىك ۇيىمعا بۇل نوميناتسيانى قازاقستان, قىرعىزستان جانە تۇركيا بىرلەسە ەنگىزگەن بولاتىن.

بۇگىندە ءۇش ەلدىڭ ىنتىماقتاسا قيمىلداۋى ارقاسىندا, دۇنيەجۇزىلىك توعىزقۇمالاق فەدەراتسياسى قۇرىلىپ, ول بىرنەشە جىلدان بەرى اقىل-وي قۇندىلىعىن دارىپتەيتىن «توعىزقۇمالاقتىڭ» ۇلىلىعىن, جاس بالادان ەگدە تارتقان ادامعا دەيىن ويىن ارقىلى ماتەماتيكالىق وي-ساناسىن جەتىلدىرۋگە سەپتەسەتىنىن ءتۇسىندىرىپ كەلەدى.

بۇل تۇركى حالىقتارىنىڭ ورتاق جادىگەرى عانا ەمەس, بۇكىل ادامزاتتىڭ ساقتالىپ, بىزگە جەتكەن تاريحي قۇندىلىعى مەن اقىل-وي مادەنيەتىنىڭ كورسەتكىشى بولىپ تابىلادى.

ەندى «جاڭا پارلامەنتكە» جاھاندىق مۇرا تىزىمىندەگى ۇلتتىق ويىنىمىزدىڭ اتاۋى, دالىرەك ايتقاندا, «قۇمالاق» ءسوزى ۇناماي, كوكەيىن تەسىپ تۇر.

«AMANAT«, «جالپىۇلتتىق سوتسيال-دەموكراتيالىق پارتياسى», «اۋىل» حالىقتىق-دەموكراتيالىق پاتريوتتىق پارتياسى, «قازاقستان حالىق پارتياسى» (تەك «اقجول» پارتياسى تىس قالدى) پارلامەنتتىك فراكتسيالارىنىڭ ءبىر توپ دەپۋتاتى توعىزقۇمالاق اتاۋىن جويۋ نيەتىن ۇكىمەتكە ساۋالىندا جاريالاعان بولاتىن.

ايتپاقشى, بيىلعى 8-13 قىركۇيەك ارالىعىندا استانادا تۇركى الەمىنىڭ ءتول وليمپياداسى – الەمنىڭ 89 ەلى قاتىساتىن V دۇنيەجۇزىلىك كوشپەندىلەر ويىنىندا توعىزقۇمالاق زياتكەرلىك ويىنىنان حالىقارالىق سايىس وتەدى دەپ كۇتىلۋدە. سونىڭ قارساڭىندا دەپۋتاتتاردىڭ باسقا جۇمىس تاپپاعانداي, ۇلتتىق ويىننىڭ اتاۋىنا تيىسكەنى تۇسىنىكسىز قالدى.

قالاي بولعاندا, ۇكىمەتكە جۇگىنگەن ماجىلىسمەندەر بۇل سپورتتىڭ اتاۋىن ۇناتپايتىنىن ءبىلدىردى. ولاردىڭ مالىمەتىنشە, بۇگىندە بۇل ويىندى نەگىزىنەن قازاق جانە قىرعىز حالىقتارى باسەكەلەسە دامىتىپ جاتىر. سودان ويىننىڭ نەگىزگى ەكى اتاۋى قالىپتاستى: قازاقشا – توعىزقۇمالاق, قىرعىزشا – توعىزكورگول. قازاقستان تاراپى حالىقارالىق جارىس وتكىزگەندە, بۇل سپورت «توعىزقۇمالاق» دەپ اتالادى, قىرعىزستان جاعى جارىس ۇيىمداستىرعاندا, ورتاق ويىندى «توعىزكورگول» دەپ تانىستىرادى.

يۋنەسكو جاھاندىق مۇرا تىزىمىندە بۇل زەردە ويىنىن «قازاقشا – توعىزۇمالاق, قىرعىزشا – توگۋز كورگوول, تۇرىكشە – مانگالا/گەچيۋرمە» دەپ بەكىتتى.

«وسىلايشا, تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرەگەي زياتكەرلىك سپورتى الەمدىك ارەنادا ءارتۇرلى اتاۋمەن جۇرتشىلىقتى شاتاستىرىپ كەلەدى! عالىمدار مەن زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرى بويىنشا, بۇل ويىننىڭ جالپىتۇركىلىك اتاۋى – توعىزات. بۇل تۋرالى رەسەيلىك ەتنوگراف گريگوري زاگرياجسكيدىڭ 1933 جىلعى «بىت كوچەۆوگو ناسەلەنيا دولين چۋ ي سىر-داري», 1874 جىلعى «تۋركمەنسكيە ۆەدوموستي», «يگرى نارودوۆ سسسر», «توگۋز-اد كيرگيزسكايا يگرا» جانە تاعى باسقا عالىمداردىڭ جاساعان تاريحي ەڭبەكتەرى ارقىلى ويىننىڭ اتاۋى ءحىح عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارىنا دەيىن «توعىزات» اتالعانى ءمالىم بولىپ وتىر», – دەيدى ءماجىلىس دەپۋتاتى گۇلدارا نۇرىموۆا.

ماجىلىسمەندەر گ.نۇرىموۆا, ك.اۆەرشين, ق.بالابيەۆ جانە ۇكىمەتكە حات جولداعان باسقا دا دەپۋتاتتار سونداي-اق رەسەيلىك بوتانيك, گەوگراف ا.ن.كراسنوۆتىڭ 1887 جىلعى «وچەرك بىتا سەميرەچەنسكيح كيرگيز» (قازاق دەگەنى), ن.پانتۋسوۆتىڭ 1906 جىلعى «كيرگيزسكايا يگرا توگۋزكۋمالاك» اتتى ەڭبەكتەرىن العا تارتىپ, بۇل ويىننىڭ تەك بەرتىندە «توعىزقۇمالاق» اتالا باستاعانىن دايەكتەيدى.

دەپۋتاتتاردىڭ بولجامىنشا, توعىزقۇمالاقتىڭ اتاۋى اۋەلدەن «توعىزات» ەكەندىگىنە ويىن تاقتاسىنداعى ماڭداي, كوكمويىن, بەلباسار, بەل, اتوتپەس سياقتى اتاۋلار دە مەڭزەيدى-مىس.

«الايدا, اسىل سپورتتىڭ ودان ءارى كەڭ جايىلۋىنا بوگەت بولىپ وتىرعان كەدەرگىنى ەسكەرە وتىرىپ, الداعى V-ءشى دۇنيەجۇزىلىك كوشپەندىلەر ويىنىنا دەيىن جالپىتۇركىلىك بۇل زياتكەرلىك سپورتتىڭ اتاۋىن وزگەرتۋ قاجەت. ونى ورتاق نۇسقامەن تاريحي «توعىزات» اتاۋىن قالپىنا كەلتىرۋ شارالارىن قولعا الۋدى قاراستىرۋ كەرەك. «توعىزات» اتاۋى كوشپەندىلەردىڭ ءومىر سالتى مەن تۇركىلىك قۇندىلىقتى ودان ءارى پاش ەتە تۇسەتىن جانە سپورتقا الەمدىك نازار اۋدارتاتىن, تۇركى حالىقتارىن جۇمىلدىرا تۇسەتىن كەزەكتى قادام بولارى كۇمانسىز», – دەپ ۇسىندى ۇكىمەتكە ماجىلىسمەندەر.

دەگەنمەن, ۇكىمەتتىڭ بۇل يدەياعا تۇبەگەيلى قارسى ەكەنى بەلگىلى بولدى. بۇل تۋرالى پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى تامارا دۇيسەنوۆا حابارلادى. ونىڭ ايتۋىنشا, دەپۋتاتتاردىڭ «توعىزقۇمالاق» ۇلتتىق سپورتتىڭ اتاۋىن وزگەرتۋ باستاماسى ۇكىمەتتە قارالدى. ونى تالقىلاۋعا ەتنوگراف, لينگۆيست جانە باسقا عالىمدار تارتىلعان. ولار دا قۇپتاماعان كورىنەدى.

ۆيتسە-پرەمەر وسى سپورت ءتۇرىنىڭ ءبىر اتاۋمەن اتالماۋى – ونى دامىتۋعا, دۇنيەجۇزىندە ارى قاراي كەڭ جايىلۋىنا كەدەرگى دەگەن ۇشقارى ويدى جوققا شىعاردى.

«الەمدىك تاجىريبەدە ءبىر ويىننىڭ, زاتتىڭ, نە قۇبىلىستىڭ ءار تىلدە ءارتۇرلى اتالۋى ءجيى كەزدەسەدى. مىسالى, الەمدە فۋتبولدى اعىلشىندار «فۋتبول», يتالياندىقتار «كالچو», امەريكاندىقتار «سوككەر» دەيدى. زياتكەرلىك ويىننىڭ ءبىرى شاحماتتى الساق, ونى ءبىر ەلدەردە «شاتران», تاعى ءبىر ەلدەردە «چەسس», ەندى ءبىرى «شاحمات» دەيدى. تۇركى حالىقتارىنا بىردەي ويىندار ءارتۇرلى اتاۋلارمەن ايتىلا بەرەدى. مىسالى, قىرعىز حالقى «اسىق اتۋدى» – «وردو», «كۇرەستى» – «الىش», «كوكپاردى» – «كوك-ءبورۋ» دەپ اتايدى. سونىمەن قاتار «توعىزقورعوول» اتاۋى قىرعىز حالقىنا, ال «مانگالا» اتى تۇرىك حالقىنا تيەسىلى», – دەدى تامارا دۇيسەنوۆا.

زەرتتەۋشىلەر توعىزقۇمالاق اتاۋى «تەك ءحىح عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارىندا تاڭىلعان» دەگەن تۇجىرىمدى قۇپتاماپتى. بايىرعى زامانداردان بەرى تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحي جادىندا, سونداي-اق ا.كراسنوۆ, ن.پانتۋسوۆ, ب.كۋفتين, ر.كارۋتتس, م.بالاقاەۆ, ءا.اقشوراەۆ, س.امانجولوۆ, س.تىلەۋباەۆ پەن باسقا دا كوپتەگەن عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىندە جانە م.اۋەزوۆتىڭ شىعارمالارىندا ويىن «توعىزقۇمالاق» دەپ ناقتى اتالادى.

«بۇعان قوسا, قازاق حالقىنا تيەسىلى مىڭجىلدىق تاريحى بار توعىزقۇمالاق اتاۋىن وزگەرتە سالۋ حالىقارالىق جانە وتاندىق فەدەراتسيالاردىڭ دا, باسقا ۇيىمداردىڭ دا قۇزىرەتىنە كىرمەيدى. وسى ايتىلعاننىڭ ءبارىن ەسكەرە وتىرىپ, ۇلتتىڭ مادەني مۇراسى بولىپ تابىلاتىن, ءارى مىڭجىلدىق تاريحى بار توعىزقۇمالاق ويىنىنىڭ اتاۋىن سول قالپىندا قالدىرعاندى ءجون دەپ سانايمىز!», – دەدى ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى تامارا دۇيسەنوۆا.

اتا زاڭعا «جاڭا قازاقستاندا» ەنگىزىلگەن وزگەرىستەرگە سايكەس, ەندى ءماجىلىس ۇكىمەتتىڭ كەز كەلگەن قارسىلىعىن ەڭسەرە الادى. ەگەر دەپۋتاتتىق كورپۋس ارنايى زاڭ قابىلداپ, توعىزقۇمالاقتى توعىزقۇمالاق دەپ اتاۋعا تىيىم سالسا, ونى «توعىز ات» دەپ اتاسا, سولاي بولادى. وندا يۋنەسكو ادامزاتتىڭ ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرالارىنىڭ رەپرەزەنتاتيۆتىك تىزىمىنەن «توعىزقۇمالاق» اتاۋىن الىپ تاستاۋى مۇمكىن.

ايتا كەتۋ كەرەك, وسىنىڭ الدىندا قازاقستاندىق جانە دۇنيەجۇزى توعىزقۇمالاق فەدەراتسيالارىنىڭ پرەزيدەنتى ءاليحان بايمەنوۆ ۇلتتىق زياتكەرلىك سپورت اتاۋىن وزگەرتۋگە قارسى ەكەنىن ايتتى.

«توعىزقۇمالاق – ۇلتتىڭ مىڭجىلدىق تاريحى بار زياتكەرلىك ويىنى. يۋنەسكو ونى «ادامزاتتىڭ مادەني مۇراسى» دەپ مويىندادى. بۇل – ۇلتىمىزدىڭ الەمدىك مادەنيەتكە قوسقان ۇلەسىنىڭ جارقىن ۇلگىسى. سىرتتان كەلگەن بىرەر ادام ءتۇرلى پيعىلمەن اتاۋىن بۇرمالاسا, ونداي ءتاسىلدى وتارلاۋ زامانىندا ءبىزدىڭ مادەنيەت پەن تاريحي جادىمىزدىڭ تەرەڭ تامىرىن ۇزگىسى كەلگەن سىرتقى كۇشتەر تالاي قولدانعانىن بىلەمىز. تاريحي, عىلىمي دەرەككوزدەردە, كوركەم جانە اۋىز ادەبيەتىندە, ۇلتتىڭ جادىندا ويىن تەك «توعىزقۇمالاق» دەپ اتالادى. ۇلتتىق ويىننىڭ اتاۋى پارلامەنتكە دە, ۇكىمەتكە دە, توعىزقۇمالاق فەدەراتسياسىنا دا تيەسىلى ەمەس. ول ەش ادامنىڭ, ۇيىمنىڭ مەنشىگىنە جاتپايدى. ويىننىڭ دا, ونىڭ اتاۋىنىڭ دا يەسى – قازاق حالقى», – دەدى ءاليحان بايمەنوۆ.

ونىڭ مالىمەتىنشە, بۇگىندە الەمنىڭ 50-دەن استام ەلىندە توعىزقۇمالاق وففلاين, بەتپە-بەت وينالادى. ونلاين, ينتەرنەت ارقىلى 100 مەملەكەتتىڭ تۇرعىندارى ءتۇرلى سايىستارعا قاتىسىپ ءجۇر ەكەن. 25-30 ەل وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن 6 رەت الەم چەمپيوناتى وتكەن.

جاھانعا تانىمال زياتكەرلىك ويىندار سايتتارىندا توعىزقۇمالاق كوشباسشىلاردىڭ قاتارىندا. قازاقستاندا 210 مىڭ ادام ءتۇرلى دەڭگەيدە تۇراقتى اينالىسادى. فەدەراتسيا ءارى قاراي دا ۇلتتىق مۇرانى ناسيحاتتاپ, دارىپتەپ, كەڭىرەك تارالۋىنا جۇمىس ىستەۋگە نيەتتى.