دۇنيەجۇزىنە سوڭعى 100 جىلداعى الاپات ەكونوميكالىق داعدارىس ءتونىپ كەلەدى

فوتو: اشىق دەرەككوز

ەلىمىزدىڭ جالپى ىشكى ءونىمى ء(جىو) 2021 جىلى 4,3%-عا, 2022 جىلى – 3,2%-عا ناقتى ءوستى. ال, 2023 جىل قورىتىندىسىندا ءجىو بىردەن 5,1%-عا ارتتى, – دەپ حابارلايدى qandastar.kz inbusiness.kz-كە سىلتەمە جاساپ.

دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ تۇسىندىرۋىنشە, بۇعان قازاقستان ۇكىمەتى مۇناي ءوندىرىسىن ارتتىرۋ, ۇلتتىق قور مەن بيۋدجەتتەن ەكونوميكاعا كوبىرەك قارجى قۇيۋ جانە جوعارى تۇتىنىس ەسەبىنەن قول جەتكىزگەن.

وسى جوعارعى ءوسىم رەسپۋبليكانىڭ 2000 جىلدارى بولعان قارقىندى ورلەۋ داڭعىلىنا ورالعانىنا قاتىستى ءۇمىت وتىن جاعىپ ەدى. بىراق ول وت جالپ ەتىپ ءسونىپ قالعانعا ۇقسايدى. حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى (حۆق) قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ ءوسىمى باياۋلايتىنىن بولجادى. ساراپشىلارىنىڭ بايلامىنشا, وعان الەمدەگى ۇردىستەر كەرى اسەر ەتپەك.

ۇيىمنىڭ جاڭارتىلعان بولجامىنا سايكەس, اعىمداعى 2024 جىلى جاھاندىق ەكونوميكالىق ءوسىم نەبارى – 3,2%, كەلەسى 2025 جىلى – 3,3% بولادى. سالىستىرساق, وتكەن 2022 جانە 2023 جىلدارى الەمدىك ەكونوميكالىق ءوسىم بۇدان جوعارىراق, تيىسىنشە 3,5% جانە 3,3%-دى قۇرادى. ياعني, جىل سايىن قۇلدىراپ بارادى.

2024 جىلى ءجىو-ءسىنىڭ ەڭ كوپ ءوسۋى دامۋشى ەلدەردە كۇتىلەدى: ءۇندىستاندا – 7%, فيليپپيندە – 6%, يندونەزيادا جانە قىتايدا – ارقايسىسىندا 5%-دان.

«اتاپ وتەتىن جايت, حۆق قازاقستاننىڭ ءجىو-ءسى بيىل – 3,5%, 2025 جىلى 4,6% عانا وسەدى دەپ بولجادى. كورشى رەسەيدە 2024 جىلى – 3,2%, 2025 جىلى – بار-جوعى 1,5% عانا ءوسىم بولۋى مۇمكىن. بۇل رەتتە قازاقستاننىڭ ءجىو-ءسىنىڭ وسىمىنە قاتىستى بولجامىن حۆق ناشارلاتتى جانە بيىلعى ساۋىردەگى بولجامىن 1 پايىزدىق پۋنكتكە تومەندەتتى. بۇدان ناشارى – تەك ساۋد ارابياسىندا: ونىڭ 2025 جىلعى ەكونوميكالىق ءوسىمى 1,3 پ.پ.-گە كەمىتىلدى», – دەپ نازار اۋدارتتى وتاندىق Finprom مونيتورينگ اگەنتتىگىنىڭ ساراپشىلارى.

جالپى, تاعى ءبىر حالىقارالىق قارجىلىق ينستيتۋت – دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ قازاقستان ءجىو-ءسىنىڭ بيىلعى وسىمىنە قاتىستى بولجامى حۆق-دان دا ناشار: ساراپشىلارى 2024 جىلى ەل ەكونوميكاسى 3,4%-داي عانا وسەدى دەپ باعالادى. ەگەر بيىل قۇلدىراعان مۇناي ءوندىرىسى قالپىنا كەلىپ, ارتا باستاسا, كەلەسى جىلى ءجىو ءوسىمى 4,7% بولۋى ىقتيمال.

قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق ءوسىمىنىڭ باياۋلاۋىنا شيكىزات ءوندىرىسىنىڭ تومەندەۋى عانا ەمەس, سونداي-اق ەلگە كەلەتىن تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەستيتسيالاردىڭ قۇلدىراۋى دا اسەر ەتىپ وتىرعان كورىنەدى. بۇل تۋرالى بۇدان بۇرىن «استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعى (احقو) جانە يسلام دامۋ بانكىنىڭ قولداۋىمەن ازىرلەنگەن يسلامدىق قارجىلاندىرۋ جونىندەگى ەلدىك ەسەپتە دە ايتىلدى.

«تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قازاقستان تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەستيتسيالاردىڭ (تشي) ەداۋىر مولشەرىن تارتتى. الايدا, تشي 2022 جىلعى 28,2 ملرد دوللاردان 2023 جىلى 23,4 ملرد دوللارعا دەيىن قۇلدىرادى. تارتىلعان ينۆەستيتسيا ءبىر جىل ىشىندە 17%-عا قۇلادى. تومەندەۋ نەگىزىنەن مۇناي-گاز سەكتورى ەسەبىنەن بولدى, ول 2022 جىلعا قاراعاندا 4 ملرد دوللارعا از جينادى. سالالىق كورسەتكىشتەرگە كەلەتىن بولساق, اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى تشي-ءدىڭ جالپى كولەمى 2023 جىلى شامامەن 50 ملن دوللار عانا, بىراق تاريحي تۇرعىدان العاندا وتاندىق اۋىل شارۋاشىلىعى تارتا العان تشي ەشقاشان 72 ميلليون دوللاردان اسپاعان. ساۋدا سالاسى, ونىڭ ىشىندە قىزمەت كورسەتۋ سەكتورى تشي-ءدىڭ جالپى اعىنىنا ۇلكەن ۇلەس قوستى: 2023 جىلى 5 ملرد دوللاردى قۇرادى», – دەلىنگەن احقو جاريالاعان ەسەپتە.

وسىلايشا, قازاقستاننىڭ شەتەلدىك ينۆەستورلاردى قىزىقتىراتىن ەكى باستى سالاسى عانا بار: شيكىزات (نەگىزىنەن, مۇناي) جانە ساۋدا.

احقو شىعارعان ەسەپتە قازاقستانعا تارتىلعان ينۆەستيتسيالاردىڭ 2019 جىلدان بەرى قۇلدىراپ كەلە جاتقانى كورسەتىلگەن: 2018 جىلى ەكونوميكاعا قۇيىلعان تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەستيتسيا – 24,3 ملرد, 2019 جىلى 24,4 ملرد دوللار بولسا, 2020 جىلى – نەبارى 17,2 ملرد, 2021 جىلى 23,8 ملرد دوللار عانا بولدى. ياعني, ءالى كۇنگە 2018-2019 جىلعى كورسەتكىشكە دە جەتە الار ەمەس.

بۇل ينۆەستيتسياعا جاۋاپتى قاپتاعان قۇرىلىمداردى, مينيسترلەر مەن اكىمدەردى, ۇكىمەتتى ويلانتسا كەرەك. ينۆەستيتسيا تارتۋ باعىتىنداعى قارقىنىنا قارقىن قوسىپ, احۋالدى قازىردەن تۇزەتۋ قاجەت ەتىلەدى.

ويتكەنى حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ ۆاشينگتونداعى شتاب-پاتەرىندە ءسوز سويلەگەن ەۋروپالىق ورتالىق بانكتىڭ پرەزيدەنتى كريستينا لاگارد الەمگە سوڭعى 100 جىلداعى ەڭ الاپات كريزيس تاياپ كەلە جاتقانىن ەسكەرتتى.

ول بۇل جولعى ەكونوميكالىق كۇيزەلىستىڭ تەرەڭ جانە زۇلمات بولۋىنا ىقپال ەتىپ جاتقان «ەڭ ۇرەيلى ءۇش وقيعانى» اتادى. سونداي-اق پوستپاندەميالىق كەزەڭدە ينفلياتسياسىن تۇراقتاندىرا الماعان مەملەكەتتەرگە كۇردەلى بولاتىنىن ايتتى.

ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ دەرەگىنشە, قازاقستاندا ينفلياتسيا (جەلتوقساننان جەلتوقسانعا) 2021 جىلى – 8,4%, 2022 جىلى – 20,3%, 2023 جىلى – 9,8% بولدى. 2024 جىلدىڭ تامىز ايىنىڭ قورىتىندىسىندا ينفلياتسيا 8,4%-دى قۇراپ, ءبارىبىر جوعارى بولىپ قالۋدا. ەل ۇكىمەتى 2021 جىلى ينفلياتسيانى 4-6% نىسانالى دالىزىنە دەيىن تومەندەتۋ مىندەتىن قويعان بولاتىن. ول مەجە ازىرگە تىم الىس.

ەۋروپانىڭ باس قارجىگەرى كريستينا لاگارد قازىرگى جاعدايدى وتكەن عاسىردىڭ 20-شى جىلدارىمەن سالىستىردى. 1920 جىلى دا دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكا كوپتەگەن سالماقتى سىن-قاتەرلەرگە تاپ بولدى, ونىڭ قىسىمىمەن ۇكىمەتتەر «ەكونوميكالىق ناتسيوناليزمگە», قاتاڭ پروتەكتسيونيزمگە كوشتى. ونىڭ اقىرى حالىقارالىق ساۋدانىڭ كۇيرەۋىنە جانە « ۇلى دەپرەسسياعا» سوقتىردى.

لاگارد كەيىنگى جىلدارى جاھاندىق ەكونوميكاعا كۇيرەتۋشى سوققى بەرگەن ەڭ قورقىنىشتى ءۇش فاكتوردى اتادى. ءبىرىنشىسى – COVID-19 ۆيرۋسىنىڭ جاھاندىق پاندەمياسى. ەۋرووداق ورتالىق بانكىنىڭ باسشىسى ونى «1920 جىلداردان بەرگى ەڭ جويقىن پاندەميا» دەپ اتادى جانە ونىڭ «الەم ەلدەرىنىڭ اقشا-نەسيە ساياساتى ءۇشىن ەكترەمالدى سترەسس-تەستكە اينالعانىن» جەتكىزدى.

ەكىنشىسى – ەۋروپانىڭ ەتەگىندە, ۋكرايناداعى سوعىس. لاگاردتىڭ پىكىرىنشە, بۇل 1940 جىلداردان بەرگى ەۋروپاداعى ەڭ سۇراپىل قاقتىعىس». ءۇشىنشى قورقىنىشتى فاكتور رەتىندە «سوناۋ 1970 جىلدان بەرگى ەڭ كۇردەلى ەنەرگەتيكالىق شوكقا اينالعان قۋات رەسۋرستارى باعالارىنىڭ قىمباتشىلىعىن» اتادى.

«ەكسپورتتىق ونىمدەردىڭ, اسىرەسە, ازىق-ت ۇلىك جانە كۇندەلىكتى تۇتىناتىن تاۋارلاردىڭ جەتكىزىلىم تىزبەكتەرى دە بۇزىلدى. تاعى باسقا قوسىمشا فاكتورلار قوسىلعاندا, وسى پروبلەمالاردىڭ ءبارى, ەۋروپالىق ورتالىق بانك باسشىسىنىڭ تۇجىرىمداۋىنشا, الەمدىك ەكونوميكالىق بەلسەندىلىكتى ماڭگىلىككە وزگەرتتى. ول جاھاندىق تەحنولوگيالىق  پروگرەسس پەن ساۋدا ينتەگراتسياسىنىڭ ساتسىزدىكتەرىنە نۇسقادى. وتكەن عاسىردىڭ 20-شى جىلدارى دا ادامزات بەلگىلى ءبىر مەرزىمگە وسىلاي تىعىرىققا تىرەلگەن بولاتىن», – دەپ جازدى Bloomberg.

Financial Times مالىمەتىنشە, سونداي-اق لاگارد حح عاسىرعا قاراعاندا, ءححى عاسىردا ورتالىق بانكتەردىڭ الدەقايدا ساۋاتتى اقشا-كرەديت ساياساتىن جۇرگىزەتىنىن جاقسىعا جورىدى. ينفلياتسياسىن قۇرىقتاي الماعان بىرقاتار ەلدەردى قوسپاعاندا, وزگەلەرىندە ورتالىق بانكتەردىڭ باعا تۇراقتىلىعىن ساقتاۋ بويىنشا زاماناۋي قۇرالدارى اناعۇرلىم ءتيىمدى بولىپ شىقتى. بىراق كريستينا لاگارد الەمدىك قوعامداستىقتى جەتكەنگە توقمەيىلسىپ, توقتاپ قالۋدان ساقتاندىردى.

ەو ورتالىق بانكى توراعاسىنىڭ پىكىرىنشە, تاياۋ ۋاقىت «ورتالىق بانكتەر ءۇشىن ناعىز سىنعا اينالادى». ويتكەنى ساۋدا-ساتتىقتىڭ جولىن كەڭەيتەتىن جاھاندانۋ پروتسەسى داعدارىپ, جاھاندىق جەتكىزىلىمدەر تىزبەگى ارى قاراي ىدىراۋدا.

لاگارد Google سياقتى «سۋپەرجۇلدىز كومپانيالاردىڭ», تەحنولوگيالىق الپاۋىتتاردىڭ الەمدىك ىقپالىنىڭ قارقىندى ارتۋىن, جاساندى ينتەللەكتىڭ جىلدام دامۋىن سىن-قاتەر رەتىندە باعالادى. جەر جۇزىندەگى مەملەكەتتەر بۇلاردان دا تونەتىن قاتەرلەرگە, مىسالى, ادامداردىڭ جۇمىسىنان ايرىلۋىنا, جۇمىسسىزدىقتىڭ ارتۋىنا, ەل تابىسىنىڭ تومەندەۋىنە دايىن بولۋى, سالدارلارىن ەڭسەرەر پارمەندى شارالاردى قازىردەن قابىلداۋى قاجەت.

«جاھاندىق ەكونوميكاداعى تەرەڭ تەكتونيكالىق قوزعالىستار ينفلياتسيانى ۇزاق جىلدارعا تۇراقسىز ەتۋى مۇمكىن. بۇل باعالاردى باقىلاۋ جۇمىسىن قيىنداتىپ, قىمباتشىلىققا سوقتىرادى. مۇنداي جاعدايدا ۇلتتىق-ورتالىق بانكتەر ءۇشىن وڭدى ستراتەگيا – ينفلياتسيانى تارگەتتەۋ رەجيمىن ساقتاۋ بولادى», – دەپ كەڭەس بەردى كريستينا لاگارد.

دۇنيەجۇزىندەگى دامىعان ەلدەر دە «تار جول, تايعاق كەشتى» زامانعا تاپ بولعانداي. وزىق وركەندەگەن ەلدەر اراسىنداعى ەڭ ءىرى ەكونوميكا اقش-تا بيىلعى جىلعى ەكونوميكالىق ءوسىم 2,6% بولىپ, كەلەسى 2025 جىلى ول 1,9%-عا دەيىن باۋلايدى دەپ بولجاندى. بۇعان جۇمىس ورىندارى سانىنىڭ تىم ماردىمسىز ءوسۋى جانە بيلىكتىڭ فيسكالدىق ساياساتتى قاتايتۋى ىقپال ەتپەك.

ەۋروپانىڭ ليدەرى گەرمانيانىڭ ەكونوميكاسى ەكىنشى جىل قاتارىنان رەتسەسسيانى وتكەرۋدە. رەسەيدىڭ ارزانداۋ گازىن جەتكىزۋدى دوعارۋى ناتيجەسىندە گفر-ءدىڭ وڭدەۋ ونەركاسىبى بارىنەن كوپ زارداپ شەكتى. نەمىس ەلىنىڭ ءجىو-ءسىنىڭ 2024 جىلعى ءوسىمى بار-جوعى 0,2%, 2025 جىلى – 1,3% بولادى دەپ تۇسپالداندى.

ۇلىبريتانيا, جاپونيا, يتاليا, نيدەرلاندىدا وسى جىلى ءجىو ءوسىمى دە ايتۋعا تۇرعىسىز: 0,7% بولماق. 2025 جىلعىسى دا وڭىپ تۇرعانى شامالى: ۇلىبريتانيا مەن نيدەرلاندىدا ءوسىم – 1,5%, ازيانىڭ دامىعان جالعىز ەلى جاپونيادا – 1%, يتاليادا – 0,9%.

بۇكىل الەمدى جايپايتىن تەرەڭ ەكونوميكالىق داعدارىستان تىنىمسىز ىزدەنىپ, قارىمدى قيمىل تانىتقان, ساۋاتتى ساياسات ۇستانعان ەلدەر امان شىعا الادى.