ءدۇر-دۇكەن

ادەبيەت – ۇلت رۋحانياتىنداعى ەڭ بيىك تاق, مۇندا تۇرىپ سويلەگەن ءسوز عاسىرلار تەرەڭىنە, تاريح قويناۋىنا كەتىپ, وشپەس قالىپپەن جازىلادى. تاريح ەنشىسىنە اينالعان ونەردىڭ مىندەتى وتكەن التىن عاسىرلارداعى ەرلىك ىستەردى, حالىق تاريحىنداعى باعالى قازىنانى بولاشاققا جەتكىزۋ, ادامدار جادىندا ساقتاۋ بولىپ تابىلادى. وسى مارتەبەلى دە قيىن جۇمىس پاراسات يەسى قالامگەر قاۋىمىنا جۇكتەلەدى. حالىقتىڭ كەلەشەك يگىلىگى جولىنداعى ۇلى قىزمەتتىڭ ورىندالۋى — شىن ماعىناسىنداعى ازامات جازۋشىنىڭ ەڭبەگىنەن كورىنىس تابادى. سونىڭ كۋاسىندەي, ەلدىڭ رۋحاني تالابىن, سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرۋ جولىندا ەلەۋلى ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقان اسا تالانتتى قالامگەردىڭ ءبىرى – دۇكەن ءماسىمحان ۇلى.

ءبىز قولىمىزعا الىپ قاراستىرىپ وتىرعان «جۇرەگىمنىڭ جۇمباعى» جىر جيناعى – ءدۇلدۇل اقىن دۇكەن ءماسىمحان ۇلىنىڭ 60 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي جارىق كورگەن جاڭا جىر كىتابى. دۇكەن ءماسىمحان ۇلى تۋعان حالقىنىڭ رۋحاني يگىلىگى جولىندا ونەردىڭ بىرنەشە سالاسىن قاتارىنان يگەرىپ, جەمىستى ەڭبەك ەتىپ كەلەدى. ول ەلىمىزدىڭ جەتەكشى جوعارى وقۋ ورىندارىندا ۇستاز رەتىندە مىڭداعان شاكىرت تاربيەلەۋدەن سىرت, شىعارماشىلىقتىڭ ءتورت ۇلكەن سالاسىندا – تالانتتى اقىن, دارىندى ادەبيەت سىنشىسى, وتاندىق قىتايتانۋدىڭ نەگىزىن قالاپ, ونىڭ دامۋىنا ايرىقشا ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان بىلىكتى عالىم, قىتاي اقىن-جازۋشىلارىن قازاق تىلىندە سويلەتىپ جۇرگەن شەبەر اۋدارماشى رەتىندە جەمىستى ەڭبەك ەتىپ كەلەدى.

اتاپ ايتقاندا, ادەبيەت سىنشىسى رايىندا وقىرمانعا «جىر – جەبە», «ساراپ», «ازاتتىعىم مەن قازاقتىعىم», «ۇلت پەن رۋح» ادەبي-سىن زەرتتەۋلەرىن ۇسىنعان بولسا, پوەزيادا «جۇرەككە ساياحات», «سەمسەر سۋى», «كوكپار», «التىننىڭ بۋى», «الكۇرەڭ ارمان», «ءوز اسپانىم وزىمدە», «ساپ, ساپ كوڭىلىم» جىر جيناقتارى وقىرمان قولىندا ءجۇر. ادەبي كوركەم اۋدارمادا قىتايدىڭ كلاسسيكالىق ادەبيەت ۇلگىلەرىنەن تاڭدامالى بەس تومدىق كىتاپ شىعارىپ, قىتايتانۋدىڭ اقتاڭداق جاتقان ءبىر ءوڭىرىن تولتىردى.

قالاي دەسەك تە, بۇلاردىڭ ءبارى – زور تالانت يەسىنىڭ قول جەتكىزگەن جەتىستىگى, سوڭىنا قالدىرعان بەدەرلى بەلگىسى ىسپەتتى.

دۇكەن ءماسىمحان ۇلىنىڭ تۇتاس شىعارماشىلىق ەڭبەك جولىنا كوز جۇگىرتكەنىمىزدە ءبىر بايقاعانىمىز – ونىڭ بالا كەزىنەن تابيعاتىنا دارىعان باستى قاسيەتى – اقىندىعى.

دۇكەننىڭ اقىندىعى باسى تەبىنمەن بۇرقاقتاپ, اتقاقتاپ باستالعانىمەن, الىسقا جەتە المايتىن شاعىن بۇلاقتاي ەمەس, سابىرمەن سىرباز اعاتىن, تەبىنى تەرەڭدە جاتقان ارناسى كەڭ اعىندى وزەندەي سارقىلمايتىن قازىناعا تولى. اقىننىڭ ءبىر عانا جىر كىتابىن ەمەس, تۇتاس پوەزياسىن ۇڭىلە زەرتتەگەن ادام ونىڭ وزىنە ءتان مىنەزىن, دارا دارىن تابيعاتىن, ءومىر جولىنداعى باسىنان وتكەرگەن سوقپاقتى ساپارلارىن جانە جارقىن قولتاڭباسىن انىق كورە الادى. ادەتتە قالامگەردىڭ ءبىلىمىن, عىلىمعا دەگەن تياناقتىلىعىن ونىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىنەن دە بايقاۋعا بولاتىن شىعار. دەسە دە, ونىڭ تۇتاس اقىندىق تابيعاتىن, ادامدىق بولمىسىن, شىعارماشىلىق كەزەڭدەرىن, ءومىر جولىن عىلىمي ەڭبەكتەرىنەن ەمەس, ادەبي شىعارمالارىنان انىق تانۋعا بولادى. كەزىندە ەسەنين ءوزىنىڭ ءومىربايانىن جازىپ بەرۋدى وتىنۋشىگە, ءوزىنىڭ تۋعان جەرى مەن تۋعان جىلىن عانا ايتىپ كەلەدى دە, ءارى قاراي «مەنىڭ قالعان ءومىر شەجىرەمدى ولەڭدەرىمنەن ءبىلىپ الىڭدار» دەيدى ەكەن. شىن مانىندەگى ۇلكەن دارىن يەسىنىڭ ءاربىر تۋىندىسىنان, ولەڭىنەن ونىڭ ءاربىر باسقان ءىزى ايقىن سايراپ جاتادى. ءبىز ايتىپ, جازىپ وتىرعان ءدۇلدۇل اقىن دۇكەن باۋىرىمىزدىڭ پوەزياسىن ءدال سونداي ەرەكشەلىككە يە جومارت قالامنان تۋعان دۇنيەلەر دەپ قارايمىن.

«جۇرەگىمنىڭ جۇمباعى» جىر كىتابىن وقىعان ءاربىر وقىرمان ونىڭ ءومىر­بايانىمەن تانىسپاي-اق, دۇكەننىڭ كىم بولعانىن, قاي وڭىردە تۋىپ, قانداي جولدار باسقانىن, ءتىپتى ونىڭ دۇنيەتانىمىن, ازاماتتىق ۇستانىمىن انىق اڭعارا الادى.

باسىپ وتكەن ءومىر جولىندا قاداۋ-قاداۋ بەلگى قالدىرىپ, وشپەس ءىز تاستاپ وتىرۋ – ۇلكەن دارىن, ءىرى قايراتكەرگە ءتان قاسيەت. اۆتور اتالعان جىر كىتابىن ولەڭدەر, پوەمالار, اۋدارما ولەڭدەر دەپ ءۇش بولىمگە ءبولىپ ۇسىنىپتى. كىتاپتىڭ تۇتاس كوتەرىپ تۇرعان وي ارقاۋىنا قاراعاندا, وندا تۋعان جەر, وتان, ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگى, حالىق تاعدىرى, قوعامدىق تۇيتكىلدى ماسەلەلەر سەكىلدى ءار الۋان ىرگەلى تاقىرىپتار كوتەرىلگەن.
ءسوز ونەرىنىڭ ىشىندە پوەزيا بەكزات ونەر, وندا ادامنىڭ جان دۇنيەسى شارايناداي جارقىراپ كورىنىپ تۇرادى. سوندىقتان ولەڭسوز – ۇلت رۋحىنىڭ سەرپىلىسى, سول حالىقتىڭ رۋحى داڭقتى ۇلدارىنىڭ ءۇنى بولىپ بولاشاققا جەتەدى.

وسى ۋاجگە دۇكەن جىرلارىن وقىعاندا تىپتەن كوز جەتە تۇسەدى. اقىن جىرلارىنان كەشەگى باتىر اتالارىمىزدىڭ اسپانشىل ءور مىنەزدى بەينەسى مەنمۇندالايدى. اقىننىڭ «التىننىڭ بۋى», «مەن – ءتاڭىرتاۋ مۇزبالاعى» سەكىلدى ولەڭدەرىنەن وسىنداي سيپات بايقالادى:
«مەن دۇكەن دەگەن دۋ ەدىم,
ساف التىننىڭ بۋى ەدىم.
ماڭايى دۋمان, جانى جىر,
قوعالى كولدىڭ قۋى ەدىم.
نامىس پەن وتتان جارالعان,
قولىڭا الساڭ, تۋ ەدىم.
تەمىردەن الماس الاتىن,
مەن سەمسەردىڭ سۋى ەدىم.

مەن دۋدىڭ كەنى, دۋ ەدىم,
التىننىڭ ىستىق بۋى ەدىم.
اڭقاسى كەۋىپ كەلگەنگە,
سايالى ورمان نۋ ەدىم.
تاندىرى كەۋىپ كەلگەنگە,
تۇمادان تۇنىق سۋ ەدىم».
نەگىزىندە, شىن اقىن دا, ناعىز پوەزيا دا مىنەزدى كەلەدى. سودان دا اقىننىڭ ونەردەگى تۇلعاسى دارالانىپ كورىنىپ تۇرادى.

وسىنداعى جىر جولدارىنان اقىننىڭ تۇتاس بولمىسى, كىر تۇسپەگەن اقشا قارداي اقجۇرەك ادالدىعى, اينالاسىنا شۇلەن شۋاعىن شاشقان اق ەدىل جومارتتىعى, بايىرعىنىڭ ەرلەرىنشە اسقاق كەيىپ تانىتقان ايبىندى بەينەسى كورىنەدى. دۇكەن اقىندى حالىق جازۋشىسى شەراعاڭنىڭ (ش.مۇرتازا) «دۇكەن سەرى» دەۋى, اكادەميكتەر ر.نۇرعالي مەن ب.ومار ۇلىنىڭ «ءدۇر دۇكەن» دەۋى اقىننىڭ ومىردەگى عانا ەمەس, ءسوز ونەرىندەگى مىنەزىنە دە قاراتىلا ايتىلسا كەرەك. 

پوەزيا جانر رەتىندە بەلگىلى يدەيا­لاردى جەتكىزۋشى فورمالىق ءتاسىل. ال ونەر رەتىندە اسەمدىك زاڭدارىنىڭ جۇيە­لى تۇردەگى جاراستىقتى بىرلىگى; سان الۋان تاعدىرلار مەن قوعام مىنەزىن, ياعني قۇيقىلجىعان قىلىقتارىن اقيقاتتىڭ جۇزىندە اينىتپاي اشىپ كورسەتىپ بەرىپ وتىرادى. اقىن – بولمىس سۋرەتىن جاي سىزىپ بەرۋشى ەمەس, وعان مىنەز دارىتىپ, جان بەرۋشى.

ومىردەگى شىندىقتى اركىم-اق كورىپ تاني ءبىلۋى مۇمكىن, الايدا ونى ونەر تىلىنە كوشىرىپ, وعان قۋات دارىتۋ اقىننىڭ – ونەر ادامىنىڭ قولىنان عانا كەلەتىن قۇدىرەت. سوندىقتان تۋىندىگەر شىندىقتى كوركەمدىككە اينالدىرا بىلگەندە عانا ونداعى الەۋمەتتىك ءۇن دە سولعىن تارتپاي, كەرىسىنشە, جالىن اتقان اسقاق لەپپەن شىعادى دا, وقۋشىنىڭ ساناسىنا اسەرلى بولىپ سىڭەدى. بۇل رەتتە دۇكەن ءماسىمحان ۇلى ويشىل قايراتكەر رايىندا قوعامداعى ءتۇرلى كەلەڭسىز جاعدايلارعا جانى اۋىرا وتىرىپ, شىندىقتى اشىپ ايتادى. «ءبىزدىڭ قوعام» دەيتىن ولەڭىندە قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى ورىن العان اشكوزدىك, مەشكەيلىك, سىبايلاس جەمقورلىق سەكىلدى ادامشىلىقتان كەتكەن كەسىر پيعىلدارعا اقىننىڭ جانى اۋىرادى:
«زاڭىم دا بار, تەرگەۋشى,
سوتىم دا بار,
قاراشاعا قاشان دا ءوتىمدى ولار.
تۇسكە دەيىن بىرەۋدى سوتتايدى دا,
تۇستەن كەيىن سۇرايدى «توقىمقاعار».
نەمەسە «ءبىزدىڭ حال» اتتى ولەڭىندە قازاق قوعامنىڭ باسىنداعى قازىرگى حالدiڭ ناق سۋرەتىن اۆتور اشىنا وتىرىپ بىلايشا جەتكىزەدى:
«ءتىلىم قالدى بيلىكتىڭ قاعازىندا,
ءدىنىم قالدى مەشىتتىڭ نامازىندا.
قۇنىم مەنىڭ وزگەنىڭ ەسەبىندە,
سالماقتاساڭ ەلدىكى تارازىم دا.
***
ءار كاللانى ءار قيال مازالايدى,
قيالداساڭ «قىڭىرلاۋ» جازالايدى.
«باۋىر» دەگەن قالادان جان كورمەدىك,
اۋىل دەگەن قاتقان نان قاجالايدى».
اقىننىڭ بىرقىدىرۋ ولەڭدەرى قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە, ەل تاعدىرىنا, بايتاق وتاننىڭ ۇلى ىستەرىنە ارنالسا, ەندى ءبىر ءبولىم ولەڭى – كىندىك قانى تامعان اياۋلى جۇرتىنا دەگەن ىستىق ساعىنىشتان تۋعان اڭسارلى جىرلار. ونىڭ اقىندىق سۋرەتكەرلىگى اسىرەسە مەكەن جىرلارىنان – تابيعاتتىڭ كوركەم كورىنىستەرىنە ارنالعان پەيزاجداردان كورىنەدى.

مىسالى, «قىس» اتتى ولەڭىندە اقىن ءاربىر كورىنىستى, دەتالدى ءتىرى سۋرەتكە اينالدىرىپ, قارىمدى سۋرەتكەر اقىن ەكەنىن تانىتادى:
«سارى اياز, قارا جەل, ۇسكىرىك,
اق سۇڭگى, بوز قىراۋ… ءبارى بار.
اسپان تۇر بوزارىپ, تۇشكىرىپ,
قالباقتاپ ۇشادى كارى قار.
كۇنگەيلەر ەسىنەپ, بۋلانىپ,
مۇز ەمشەك بۇلاقتار قىزارعان.
قولتىعى ءسال تەرشىپ, سۋلانىپ,
تاۋلاردىڭ بويلارى ۇزارعان.

كەز كەلگەن اقىننىڭ پوەزياسىندا جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىنە, تابيعاتتىڭ مىڭ بوياۋلى سۇلۋلىعىن سۋرەتتەۋگە ارنالعان جىرلار كوپتەپ كەزدەسەدى. مۇنداي تاقىرىپتاعى ولەڭدەردەن ەكى ءتۇرلى قاسيەت كورەمىز: ءبىرى قالامگەردىڭ بولمىستى قالاي قابىلداپ, قانشالىق تەرەڭدىك دارىتا الۋداعى سۋرەتكەرلىك قارىمى مەن ءومىر سۋرەتتەرىن زەرتتەپ ءبىلۋ ورەسىن كورسەتسە, كەلەسىسى, قۇنارلى باي ءتىلى مەن نازىك ءتۇيىن­دەردى ليريكالىق سەزىم, رومانتيكالىق لەپپەن اسەم دە ءمىنسىز جەتكىزە الۋىنداعى ىشكى قۋاتىن تانىتادى.

اقىننىڭ الىمدىعى, كەستەلى سوزدەردى جاندى قولدانۋداعى سۋرەتكەرلىك شەبەرلىگى, سونداي-اق وزىنە ءتان ماقام-ماشىعى اقىننىڭ ءاربىر ولەڭىنەن اتوي بەرىپ تۇرادى. اتالعان جيناقتاعى «كوكپار», «قىمىز», «قىز قۋ», «بوساعا», «اۋىل كەشى» قاتارلى ولەڭدەرى مەن «قۇلا ايعىردىڭ ءۇيىرى» باللاداسىندا ەرەكشە كۇش, ايبىندى اسەر, اسەم اۋەز بەرىپ تۇرعان كورنەۋ ەرەكشەلىك – عاسىرلار بويى قازاق حالقىنىڭ ساناسىندا قورىتىلىپ شىڭدالعان, ابدەن ەلەگىنەن ءوتىپ سۇرىپتالىپ, حالىق قازىناسىنا اينالعان بايىرعى ۇعىمدار مەن وبرازداردى جاسامپازدىق جولمەن ۇتىقتى پايدالانىپ, ورنىن تاۋىپ كادەگە اسىرىپ جىبەرىپ وتىرادى.

سونداي-اق بۇل حالىق ومىرىمەن تىنىستاس كۇيلەردى, باۋىرلاس ۇعىمداردى ءبىر جەلى بويىنا تارتا وتىرىپ وي ايتۋ, جاي عانا وي ۇسىنۋ ەمەس, اقىندىق قىرلارىنىڭ پارمەندى ءۇنىن, اجارىن اشىق تانىتۋ ەدى.
دۇكەن اقىننىڭ پوەزياسىنا ءتان تاعى ءبىر ەرەكشەلىك – ونىڭ جىرلارىنداعى وزىندىك جارقىن, تەبىندى ءۇن, ليريكالىق لەپ, توگىلىپ تۇرعان قۇنارلى ءتىل دەر ەدىك. نە جايىندا, قانداي كۇيدە جىرلاسا دا, اقىن شىن كوڭىلىمەن جىرلايدى. ويىن ىركىپ كۇمىلجىمەيدى. بارلىق جەردە اقىننىڭ جۇرەك سىرى اقتارىلىپ, ىستىق سەزىمى جالىن اتادى.

تابيعات سۋرەتىن ولەڭ ەتسە دە, سان الۋان ادامي, الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە پوزيتسياسىن ۇسىنسا دا, ونىڭ ءاربىر جىر جولدارىنان سالقىندىق, سەلسوقتىق ياكي جالعان سەزىم تاپپايسىز. مىسالى, جيناقتاعى «ساپ, ساپ كوڭىلىم», «قۇزعىندار قۇرىلتايى», «مەنىڭ دە ءىشىم ولگەن», «شارشاتتى مەنى تىرشىلىك», «تاڭدانىس», «ادام, زامان, باقىت» قاتارلى ولەڭدەردەن الەۋمەتتىك قايشىلىقتاردىڭ اقىن جانىنا تۇسىرگەن كولەڭكەسىن دە سەزبەي قالمايمىز. جۇرەگىنە قاياۋ ءتۇسىرىپ, الاڭ ەتكەن جايلاردى اقىن بۇكپەسىز اشىق, جارقىن ۇنمەن اسەرلى كۇيگە وراپ جەتكىزەدى:
«ساپ-ساپ كوڭىلىم, ساپ كوڭىلىم,
تىرلىككە تىرەك وزىڭدەي,
ءباھادۇر بابا وزىندەي,
كونەدەن قالعان توزىمدەي,
ءتۇن بالاسىندا كوز ىلمەي,
ەلىڭنىڭ قامىن جەيسىڭ بە?!
اۋلەكىلەنبە, ءاز دۇكەن,
بۇل قازاق ەرسىز دەيسىڭ بە?!
ساپ-ساپ كوڭىلىم, ساپ كوڭىلىم,
اڭدىپ ءبىر جۇرگەن جاۋ بارداي,
وزگەگە نازار اۋدارماي,
كۇزەتشى بولىپ تاۋلارداي,
سارساڭنان ساناڭ ساۋ قالماي,
دالاڭنىڭ قامىن جەيسىڭ بە?!
ابىرجي كورمە, ار دۇكەن,
بۇل دالا يەسىز دەيسىڭ بە?!»

بۇل جەردە اسقاق پافوسپەن كەلىسىم تاۋىپ سىلدىراپ تۇرعان سىرباز جىردىڭ ايتارىن اقتارمالاماي-اق, اقىننىڭ تىلىندەگى بار جاراسىممەن بولىنبەس ءبۇتىن ءبىتىم تاۋىپ تۇرعان اقىندىق قۋاتتى ايتساق تا جەتكىلىكتى. ويتكەنى پوەزيا – بولمىس سۋرەتتەرىنىڭ جاي كارتيناسى ەمەس, ءتىپتى ۇساق-تۇيەك جالپىلاما حالتۋرالىق تىرشىلىكتىڭ ەرمەگى دە ەمەس. ول – شىن مانىندەگى كوركەمونەر. ونەر بولعاندا دا ارتىق-اۋىس قارادۇرسىندىكتى ماڭىنا ماڭايلاتپايتىن كىرشەڭ, اقسۇيەك, بەكزات ونەر. اقىندىق ونەردىڭ قاپىسىز قاعيداسىن بويىنا ءسىڭىرىپ, بيىگىنە كوتەرىلگەن ءدۇلدۇل اقىن شەبەرلىكتىڭ جەلماياسىنا ءمىنىپ, كوڭىلدىڭ قۇلا كۇيىن سىر ەتىپ توگەدى; شۋاقتى جىر ەتىپ حالقىنا سىيلايدى.

تىرشىلىكتە دۇنيە-بولمىستىڭ ءار قىبىر-جىبىرىنا دەيىن نازىك سەزىممەن قاراپ, جۇرەكپەن جاۋاپ قاتاتىن اقىننىڭ كوڭىلىنە الاڭ ەندىرىپ, جانىن جابىر­قاتاتىن ىستەر, البەتتە, از بولمايدى. ەلىم دەپ ەمىرەنىپ, ونەر دەپ تەبىرەنگەن ادال جۇرەكتىڭ اقجارىلقاپ كۇيىن تۇسىنبەگەن ادامداردان كوڭىلى قالىپ ناليدى. اسقاق ارمانمەن الىپ-ۇشىپ جەتكەن اقىننىڭ الدىنان شىققان كوڭىل جابىرقاتار ىسكە اقىن ولەڭمەن جاۋاپ قاتادى.

سول كۇي «تاڭدانىس» اتتى ولەڭىندە بىلايشا تانىتادى

«وت بولىپ جانىپ,
وزەگىم تالىپ,
قۇس بولىپ ۇشىپ,
اق جالىن قۇشىپ,
ورالعاندا وتانعا —
«ورالمان» دەپ بولەتىنىن كىم بىلگەن,
«وگەي بالا» كورەتىنىن كىم بىلگەن?
لاپىلداساڭ – باساتىنىن كىم بىلگەن,
جاقىنداساڭ – قاشاتىنىن كىم بىلگەن?
جىرلارىمدى جىرمالارىن كىم بىلگەن,
سىرلارىمدى بۇرمالارىن كىم بىلگەن?
قايماناعا بالايتىنىن كىم بىلگەن,
كۇمانمەنەن قارايتىنىن كىم بىلگەن?
***
اتاجۇرتتى قىزعانارىن كىم بىلگەن,
جۇرەگىمنىڭ مۇز بولارىن كىم بىلگەن?»

ولەڭ – كوڭىلدىڭ كۇيى, جۇرەكتىڭ سىرى. پوەزياعا, ارينە, تەرەڭدىك قاجەت. الايدا سىرشىلدىق ودان دا كوبىرەك كەرەك. ويتكەنى پوەزيانى سۇلۋ ەتە تۇسەتىن كومپونەنت – ادام جانىنىڭ قاتپارلى سىرلارىن, ۇلبىرەگەن نازىك سەزىمدەرىن ءمىنسىز ارۋداي مۇلتىكسىز كۇيمەن جەتكىزۋ. ءبىز ادەتتە پوەزيانىڭ فيلوسوفيالىق تەرەڭدىككە جەتۋىن تالاپ ەتەمىز. ارينە, ولەڭنىڭ جالاڭدىقتان الىس قونعانى, فيلوسوفيالىق تەرەڭ وي كوتەرگەنى قۇبا-قۇپ. دەگەنمەن پوەزيانىڭ مىندەتى – فيلوسوفيانىڭ تۇتاس جۇگىن كوتەرۋ ەمەس. سوندىقتان ول ءوز شەڭبەرىنە سىياتىن قۇبىلىستاردى اقىندىق شابىتپەن ادەمى قيىلىستىرىپ, جان كۇيىن ءدوپ باستىرا السا بولعانى.
ولەڭ – ءومىردىڭ وزىمەن وزەكتەس. ول ادام ءومىرىنىڭ ءار الۋان كۇيدەگى ساتتەرىنىڭ ونەر تىلىمەن قايتا جاساقتالىپ شىت جاڭا بولىپ بەينەلەنۋى. سوندىقتان دا اقىن تىرشىلىكتىڭ ءار قادامىن, بالاۋسا كۇيىن سول قالپىندا جەتكىزۋگە مىندەتتى. ارينە, بۇل ارادا اقىن ولەڭىن كىلەڭ وسى ماڭنان تابىلاتىن مايدالىققا اينالدىرۋدان اۋلاقپىز.

كەرىسىنشە, شىن ماعىناسىنداعى كورنەكتى اقىن – ءوز قوعامىنىڭ اقيقاتىن ايتا بىلەتىن قايراتكەر تۇلعا. ال ونداي ازامات اقىن قايتكەندە دە ءوز ءداۋىرىنىڭ شىندىعىن جىرلاۋعا, ياعني زامان تاقىرىبىن كوتەرۋگە حاقىلى. سوندا عانا ول اناعۇرلىم بيىك دەڭگەيدە ءوز زامانىنىڭ شاڭىراق سالار يىقتى پەرزەنتىنە اينالادى.
شىنىن ايتۋ كەرەك, پوەزياعا قايراتكەردىڭ اۋزىنان شىعاتىن باسشىلىق نۇسقاۋ ەمەس, ىشتەي دەم بەرىپ, سارقىلماس كۇش دارىتىپ تۇراتىن سەزىم, رۋح كەرەك. ونسىز پوەزيا جاساندى, قان-ءسولسىز جانسىز دۇنيەگە اينالادى. ادام باسىنداعى تاعدىر, الۋان-الۋان كۇي جىر تىلىمەن شۋماقتالىپ, ونەردىڭ سابىنا قوسىلۋعا جول الادى. ەگەر ول شىن ماعىناسىنداعى ونەردىڭ ەستەتيكالىق تالابىنان شىعاتىن دۇنيەگە ۇلاسىپ, وقىرمان كوڭىل تورىنەن جول تاۋىپ جاتقان بولسا, ەندەشە, ءبىزدىڭ ايتىپ, جازىپ وتىرعانىمىزدىڭ دا شىن بولعانى.

پوەزيا – ءبىر قىرىنان جاننىڭ نۇرى, جۇرەك شۋاعى. ول ادامنىڭ ىشكى جان الەمىنە جول تارتۋدى, سول ارقىلى ومىرگە شۋاق, مەيىر سىيلايتىن قۋاتتى كۇش. ماسەلەن, دۇكەن اقىننىڭ «جان سىرى», «نامىس قۇدىرەتى», «كوش-كەرۋەن», «تاعدىر» پوەمالارىندا ايتىلار وي مەن سەزىم ءبىر ءبۇتىن ۇيلەسىممەن جارقىن جاراسىم, گۇلزات قۇلپىرىس تاۋىپ, وقىعان جاننىڭ جان دۇنيەسىنە شۋاق شاشىپ, جۇرەگىنە جىلىلىق سىيلايدى.

اۆتور «جان سىرى» پوەماسىندا نار كوڭىلدىڭ دەگەنى بولماي جاسىپ قالعان, مۇڭايعان, قاجىعان ساتتەرىن سىر قىپ اقتارعان. اسىرەسە قازاق ەلىنە ۇلكەن ارمان, زور جىگەرمەن كەلگەن جالىندى اقىننىڭ الدىنان نەبىر قيتۇرقى ارەكەتتەر شىعادى.

جەڭ ۇشىنان جالعاسقان كوزبوياۋشىلىق, جىك-جىك بولىپ الىپ بەرەكەنى كەتىرەتىن ارەكەتتەر نازىك جاندى اقىن جۇرەگىن جارالايدى, كوڭىلىنە قايعى سالادى. كوكىرەككە شەمەن بولىپ بايلانعان شەرىن ەندىگى جەردە امالسىز­دان جىر داپتەرىنە توگەدى. پوەمانىڭ تۇتاس ارقاۋ-وزەگى باستان-اياق كۇيىنىشتى كوڭىلدىڭ كۇيىن جەتكىزۋگە قۇرىلعان. مۇنداي پەسسيميستىك حال اقىنىڭ جالعىز وسى پوەماسىندا عانا ەمەس, «شارشاتتى مەنى تىرشىلىك», «مەنىڭ دە ءىشىم ولگەن» سياق­تى بىرقىدىرۋ ولەڭدەرىندە كەزدەسەدى. نەگىزى, پەسسيميزم – جاماندىقتىڭ جاقسىلىقتان ۇستەم تۇسكەن كەزىندە تۋاتىن رۋحاني تورىعىس. قاراپ وتىرساڭىز, ءدال قازىرگى ادەبيەت پەن ونەردە تالانتسىزدار ءتۇرلى تاسىلىمەن ولەرمەندەنىپ العا شىعىپ, بىلايعى قارا حالىقتى – كوپشىلىكتى وزىنە بۇرىپ الدى. شىن ونەر مەن تالانتتىڭ اراجىگىن اجىراتا بىلمەيتىن تالعام مەن تانىمنان جۇرداي توپ ولاردى كوككە كوتەرىپ الدىڭعى قاتارعا شىعاردى. ادەبيەت پەن ونەردەگى مۇنداي اعىم نەگىزى ءدىن مەن فيلوسوفيادا كوبىرەك كورىنىس بەرەدى. بۋدديستىك جانە يندۋيستىك دىندەر الەمدى پەسسيميستىك تۇرعىدان باعالايدى. اسىرەسە فيلوسوفيادا پەسسيميزم اعىمىندا جازعاندار كوپ. مىسالى, ارتۋر شوپەنگاۋەر, حايديگەر, نيتسشە شىعارمالارىندا بۇل دۇنيەنى قايعى مەن قاسىرەتكە تولعان مەكەن رەتىندە باعالايتىن كوزقاراستار مول. وپتيميزمگە قاراما-قارسى «جاقسىلىقتى جاماندىق كوبىرەك جەڭەدى» دەيتىن يدەيادان تۋاتىن مۇنداي پەسسيميستىك يدەيالار كوبىنەسە قوعامدىق ورتانىڭ ادام ساناسىنا ىقپال ەتەتىن تۇپكىلىكتى اسەرىنەن تۋىندايدى. اقىننىڭ ولەڭدەرىندە كەزدەسەتىن پەسسيميستىك كۇي جايىن­دا دا وسىنداي كوزقاراس ايتۋعا بولادى.

اقىننىڭ «كوش-كەرۋەن» اتتى پوەماسىندا قازاق باسىنان وتكەن قيلى-قيان تاعدىرلار سۋرەتى ۋاقىت بيىگىنەن قارالادى. اقىننىڭ «ۋاقىت, اسپانسىڭ با, جەرسىڭ بە سەن?! الدە سۋ, الدە ۇيتقىعان جەلسىڭ بە سەن?!» دەۋىندە ارعىنى يشارالاعان تەرەڭ ءمان جاتىر. فيلوسوفيادا ۋاقىت شەكسىزدىك ۇعىمى رەتىندە قارالادى. سوندىقتان بۇل جەردە اۆتور ۋاقىتتى «اسپانسىڭ با, جەرسىڭ بە, الدە سۋسىڭ با» دەيدى. ۋاقىتتى اسپان مەن جەرگە تەڭەۋ – ولشەمسىزدىك, كەڭدىك, الىپتىق, اسقاقتىق ت.ب. بالامالاۋدان كەلىپ شىققان.
اقىن دۇكەن ءماسىمحان ۇلى پوەماسىندا قازاقتىڭ باسىنان وتكەرگەن تاريحي كەزەڭدەردىڭ ۋاقىت كوشىمەن, دۇنيە كەرۋەنىمەن بالامالانىپ, ىرگەلى ويلارمەن يىقتاسىپ جاتقانىن اڭعارامىز. بۇلاي دەپ قاداپ ايتىپ وتىرعانداعى تياناعىمىز – اۆتور «كوش-كەرۋەن» پوەماسىندا تاريحي وتانىنا ورالعان قانداستاردىڭ تاعدىرىن عانا ەمەس, سوناۋ ەسكى زاماننان بەرى قاراي قازاق باسىنان سان اۋناعان تاريح كوشىن, ۋاقىت سالعان قاسيەتتى بەدەرلەردى يشاراتتاپ وتىرعانى انىق. اقىن پوەماسىن «ارعى كوش», «زارلى كوش», «نۇرلى كوش» دەپ ءبولىپ اتاپ ارنايى جىرلاۋىندا دا وسىنداي تەرەڭ ماعىنالى استار جاتىر.

«تاعدىر» پوەماسىندا ايەل باسىنا ءالى تولىق تەڭدىك تيمەگەن قوعامنىڭ كەسىرىنەن ءوز ارمانىنا جەتە الماعان قوس مۇڭلىقتىڭ ماحابباتى باياندالادى. پوەما قيسسالىق ءداستۇرلى تاسىلمەن باياندالعان. پوەما باسىندا جىندى كەيىپتەگى ايەلدى ماشينا قاعىپ ولتىرەدى دە, ونىڭ كىم بولعانىن بايانداۋشى كەيىپكەردىڭ اۋزىمەن جەتكىزەدى. سۋرەتتەلەتىن وقيعانىڭ باسىندا وسىنداي ەكسپوزيتسيا جاساپ بارىپ كىرىسۋ – وقىرماندى شىعارمانىڭ ىشكى يىرىمىنە باستاۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن ۇتقىر امالداردىڭ ءبىرى. اۆتور وسى امالدى ورىندى پايدالانىپ, شىعارمانىڭ تارتىمدىلىعىن ارتتىرا تۇسكەن. پوەماعا ارقاۋ بولعان نەگىزگى وقيعا – ەلىك قىزدىڭ باسىنداعى تراگەديالىق حال. ەلىك – ءبىر بايدىڭ ۇكىدەي ۇلپىلدەتكەن ەركە قىزى. الايدا دۇنيەقوڭىز باي قىزىن سۇيگەنىنە ەمەس, مالعا ساتادى. قىز امالسىزدان ورايىن تاۋىپ سۇيگەن جىگىتى ۇزاقپەن قاشادى. وسى ەكى ارادا قوعامدىق جاعدايعا بايلانىستى ۇزاق اسكەري مىندەتىن وتەۋگە كەتىپ ءتىرى ورالمايدى. سۇيگەن جاردىڭ قايعىسى, ءتۇرلى سەبەپتىڭ قاباتتاسۋىنان ەلىك قىز جىندانىپ كەتەدى. اۆتور تاريح بولىپ ەلەسى ەستە قالعان وقيعانىڭ سىرىن وسىلاي جەتكىزەدى.

كىتاپتىڭ «اۋدارما ولەڭدەر» اتالعان ءۇشىنشى بولىمىندە قىتاي كلاسسيكالىق ادەبيەتىنىڭ ايدىك اقىندارىنان تاڭداپ اۋدارىلعان ولەڭدەرى بەرىلگەن. مۇندا لي باي, دۋ فۋ, باي تسزيۋي, مىڭ حاوران, ۆاڭ ۆەي قاتارلى قىتايدىڭ تاڭ ءداۋىرىنىڭ ايگىلى اقىندارىنىڭ جانە جاڭا ءداۋىر قىتاي ادەبيەتىنىڭ كورنەكتىلەرى اي تسيڭ, يۋي گۋاڭچجۋڭ, چەن دۋڭدۋڭ, گۋ چىڭ, ديڭ داڭ, حاي تسزى, شۋ تيڭ سىندى ءارى ليريك, ءارى رومانتيك اقىنداردىڭ ولەڭدەرىن قۇلپىرتا اۋدارعان.

شاراپ ءىشىپ شالقىعان تاڭ ءداۋىرىنىڭ رومانتيك اقىندارىنىڭ ولەڭدەرىندە اسىرەسە تابيعات كورىنىستەرى كوبىرەك ورىن الادى. پەيزاج جىرلارىن اۋدارۋدا دۇكەن ءماسىمحان ۇلى سول كلاسسيك اقىنداردىڭ دەڭگەيىندە تۇرىپ, ولەڭنىڭ ويىن, سەزىمدىك بوياۋىن, رومانتيكالىق لەبىن زارەدەي دە باسەڭدەتپەي توگىلتە اۋدارادى.

مىسالى, لي بايدىڭ «اي استىنداعى اقىن» ولەڭىنىڭ اۋدارماسىنان بىرەر شۋماق وقىپ كورەلىك:

«قولىما الىپ كەسە تولى شاراپتى,
ماڭدايىمدى كوك اسپانعا قاراتتىم.
اي استىندا كولەڭكەمە شەر توگىپ,
جان جارامدى اي نۇرىنا جالاتتىم.
 
ىشپەي قويدى شارابىمدى اي, بىراق,
ال كولەڭكەم جاتىر جەردە جاي قۇلاپ.
اي استىندا كولەڭكەممەن قالعانىم,
جالعان دوستىڭ سارايىنان 
جايلىراق».

مۇندايدا اقىن تابيعات سۋرەتىن مول اسەرگە توعىتا جەتكىزۋدە ءتىلدىڭ قۇدىرەت-بوياۋىنا يەك ارتادى. تابيعاتتىڭ مىڭ بوياۋلى سۋرەتىن اقىندىق شابىتپەن اسەرلى الپەش كۇيمەن جەتكىزۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. اۋدارمادا وي مەن قيسىننىڭ قابىسىپ تۇرۋى ماڭىزدى.

ءسوز قۋىپ, نە بىرىڭعاي وي قۋىپ اۋدارۋ تاعى قيىن. سوندىقتان اۋدارما تاجىريبەسىنەن وتكەن قالامى جۇيرىك اۋدارماشى بولماسا, ول ونەرگە قيانات جاساۋمەن بىردەي. اسىرەسە وزگە ەلدىڭ ورەسى بيىك اقىندارىن اۋدارۋ وتە قيىن شارۋا. ولەڭ اۋدارۋ كەز كەلگەن اقىننىڭ اقىندىعىن, سۋرەتكەرلىك قارىمىن سىنايدى.

ال ءدۇلدۇل اقىن دۇكەن ءماسىمحان ۇلىنىڭ اۋدارما ولەڭدەرى كادىمگى ءتول تۋىندىداي «تىلگە جەڭىل, جۇرەككە جىلى ءتيىپ» توگىلىپ-اق تۇر.
جوعارىدا ءبىز دۇكەن اقىن قازاقشا سويلەتكەن ءبىر عانا اقىننىڭ ولەڭىنەن مىسال كەلتىردىك. بارلىعىنان بىردەي ءۇزىندى الىپ, جەكەلەپ قاراستىرىپ, جىنتىكتەي تالداپ وتىرۋعا شاعىن ماقالادا مۇمكىندىك جوق.

قىسقاسى, اقىن دۇكەن ءماسىمحان ۇلىنىڭ اۋدارماداعى سان سالالى ەڭبەكتەرىن الداعى ۋاقىتتا قىتاي ءتىلىن جاقسى مەڭگەرگەن زەرتتەۋشى-
عالىمدار ارنايى قاراستىرسا, نۇر ۇستىنە نۇر بولماق. سونىمەن بىرگە ەلىمىزدەگى ءتۇرلى سايتتار مەن مەرزىمدى باسىلىمدار ونىڭ پروزا, پوەزياداعى اۋدارمالارىن ۇزبەي جاريالاپ تا كەلەدى. مىنە, بۇل دا ونىڭ قىتاي ءتىلىن تەرەڭ مەڭگەرگەن شەبەر اۋدارماشى ەكەنىنىڭ ايعاعى.

ءبىز ايگىلى قىتايتانۋشى-عالىم, تالانتتى اقىن, مايتالمان اۋدارماشى دۇكەن ءماسىمحان ۇلىنىڭ «جۇرەگىمنىڭ جۇمباعى» اتتى جىر جيناعى تۋرالى قىسقاشا پىكىرىمىزدى وسى جەردەن تۇيىندەگىمىز كەلەدى. دۇكەن اقىننىڭ پوەزياسى جايىندا ايتىلار ويلار ءالى تالاي ارنايى زەرتتەۋلەرگە جۇك بولارى داۋسىز. ويتكەنى قازاق پوەزياسىندا وزىندىك بەدەرلى بەلگىسى, ايشىقتى ءىزى بار تالانتتى اقىندى ىزدەپ وقيتىن وقىرماننىڭ كۇن وتكەن, جىل وتكەن سايىن كوپ بولا بەرەتىنىنە سەنىمىمىز كامىل.

تالداۋبەك ءاشىمحان,
ادەبيەتتانۋشى-عالىم,
فيلولوگيا عىلىمىنىڭ
دوكتورى