Eýropa jurty jylqy etiniń sapasyn qazynyń qalyńdyǵymen ólshemeıtini anyq – pavlodarlyq ǵalym

Ertis-Baıan óńirinde 1980-shi jyldardyń sońynda 86 myń jylqy bolsa, qazirgi ýaqytta onyń sany 250 myńnan asqan. Qazaq jylqysy kúni-túni tebinde júretindikten fermerler oǵan mal sharýashylyǵyndaǵy eń shyǵyny az janýar retinde qaraıdy.

Toraıǵyrov ýnıversıtetiniń qaýymdastyrylǵan professory, Pavlodar oblystyq jylqy ósirýshiler qaýymdastyǵynyń tóraǵasy Tólegen Asanbaevtyń dereginshe, óńirdegi jylqynyń tek 5,6 paıyzy ǵana asyl tuqymdy. Jergilikti sharýashylyqtar úshin jylqy etin eksportqa shyǵarý áli kúnge arman bolyp otyr. Damyǵan memleketter, máselen, Franııa men Italııa halqy jylqy etin turaqty tutynǵanymen qazaq jylqysynyń eti olardyń tábetin ashpaı tur. Eýropa jurty ettiń sapasyn qazynyń qalyńdyǵymen ólshemeıtini belgili. Import ettiń salmaǵy myǵym bolýy kerek. Al bizdiń jylqylardyń áleýeti oǵan ázirshe jetpeıdi. Sondyqtan jylqy ósirýshilerimiz áýeli sapa turǵysyna mán berip, janýardyń qasıetin fızıkalyq turǵydan arttyrýǵa kóńil bólse kerek.

— Jalpy jylqy etin óńdeý salasy bizde múlde kenje qalǵan. Sonaý Oral óńirindegi «Kýbleı» zaýytynyń ózi jylqy ónimderin daıyndaý úshin shetelden jylyna 5 myń tonna tońazytylǵan jylqy etin satyp alatyn kórinedi. Al naryqtaǵy jylqy etiniń 6-7 paıyzyn Reseıden jetkiziletin ónimder qurap otyr. О́zimizdiń qalalardaǵy sýpermarketter jelisi jergilikti sharýashylyqtardan jylqy etin tipti alǵysy kelmeıdi. Olardyń talaby boıynsha óndirýshiler jyldyń tórt mezgilinde de birdeı sapadaǵy etti jetkizýi kerek. Qazaq jylqylary tek tebinde júrip, aýa raıy, tabıǵat jaǵdaıyna baılanysty qoń jınaıtyndyqtan, olardyń kóńilinen shyǵatyn et tek kúz aılary men qystyń basynda ǵana bolatyny túsinikti. Sondyqtan jylqy ósirýshiler úshin saýda jelileri alynbas qamalǵa aınalǵan, -deıdi ǵalym.

О́ńirdegi jylqy tabyndarynyń deni Baıanaýyl, Maı aýdandarynda jáne Ekibastuzdyń aýyldyq aımaǵynda shoǵyrlanǵan. Oblysta jaıylym men jylqyshylar tapshy. Ýrbanızaııa áserinen jastardyń kóbi qalaǵa qashady, al aýyldyq jerlerdegi jylqyshynyń eńbegi 150-200 myń teńgeden aspaı tur.

Pavlodar oblysynyń ákimi Asaıyn Baıhanov jylqy sharýashylyǵyn biraz jyldan zerdelep júrgenin jetkizdi. Onyń pikirinshe, jylqynyń sapasy jaqsarmaýyna tabyndardy tym qalyń etip ustaý sebep bolyp otyr.

«Jylqyny kóp ustaıtyn sharýashylyqtar tabyndy bólmeı, kemi 1000-1500 bas etip ustaıdy. Bul – qate qadam. Qazirgi statıstıkaǵa súıensek, 100 bıeden ári ketse 65 qulyn alynady. Sondyqtan jylqy tabynyn bólip-bólip ári ketse 400-450 bastan asyrmaı ustaý kerek. Jaıylym tapshylyǵy da sezilip otyr. Byltyr oblysta 380 myń gektar ıgerilmegen jer halyqqa qaıtaryldy. Oblysta qymyz daıyndaý boıynsha uıymdastyrylǵan óndiris joq. Maı aýdanyndaǵy «Aqjar-О́ndiris» agrofırmasy jumysshylardyń joqtyǵynan toqtap tur. Al qur et óndirýmen aınalyssaq, jylqy sharýashylyǵynyń bolashaǵy bulyńǵyr bolmaq. Bul salada naryqtyq básekelestik degen atymen joq. Halyqaralyq naryqqa beıimdelý úshin ózge elderdiń tájirıbelerin úlgi etýden utylmaımyz», — deıdi ol.

Mońǵolııa memleketi jylqy arasynda túrli indet kóp bola tura, Qytaıdyń naryǵyn jaýlap alǵan. Jergilikti eksportshylar jylqy etin áýeli ystyq sýda jartylaı qaınatyp alady da, sosyn eksportqa jiberedi. Ondaǵy ettiń kılosy ári ketse 3,5 dollar. Intensıvti damýǵa kóship, ettiń sapasyn qysy-jazy birdeı qalypta ustaý úshin mal bordaqylaý fermalary qajet. Marketıng salasynyń mamandary aldaǵy jyldary jylqynyń eti qazirgiden arzandaıtynyna kúmán joq dep otyr. Sebebi ol naryqta kóbeıe túsken.

Ǵalym Tólegen Asanbaev jergilikti «Moınaq-2015» seriktestiginde jańaaltaılyq jylqylar 2000 jyldan beri ósiriletinin jetkizdi. Jańaaltaılyq pen qazaq jylqysyn býdandastyryp alynǵan jabaǵy 170 kılogramm et bergen. Al eki jarym jasar qunannyń taza eti 250 kılogramm tartqan. Álgi seriktestik jergilikti sharýashylyqtar úshin jańaaltaılyq jylqy tuqymyn sata bastaýy múmkin. Buryn Reseıden qymbatqa satyp alyp kelgen janýarlar ózimizde kóbeıip jatqany qýantarlyq jańalyq. Bul bizdiń klımatqa ábden beıim, tózimdi janýarlar.

Statıstıkalyq boljamǵa súıensek, aldaǵy 10-15 jylda elimizdegi qylquıryqtylardyń sany 10 mıllıonnan asady dep boljap otyr. Buǵan elimizdegi jaıylymdyq jerler múmkindik beredi. Endigi jerde qazaq jylqysynyń sapa turǵysyndaǵy kórsetkishterin arttyrý mańyzdy. Joǵaryda aıtqandaı, jańaaltaılyq tuqymnyń genotıpinde altaılyq, keńestik, orys, lıtvalyq aýyr júk tartatyn jylqy tuqymdarynyń qany bar. Bul tuqymdardyń genetıkalyq potenıaly joǵary, tirideı salmaǵy 600-den 1000 kg-ǵa deıin jetedi. Al súttiligi – 4 myńnan 7 myń lıtrge deıin. Mańyzdysy, bul tuqym jyl boıy tebindi jaıylymǵa beıimdelgen ári bul jaǵynan qazaq jylqylarynan kem túspeıdi.