Hronobıologııa mamany: Kún erte shyǵady, tún kesh batady dep tabıǵı ýaqyttan bas tartý negizsiz

Foto: inbusiness.kz

Qazaqstanda saýsaqpen sanarlyq qaıta qaraýǵa usynylatyn máseleler bar. Sonyń biri – ýaqyt beldeýi. Bıyl 1 naýryzda ǵana UTC+5 ýaqyt beldeýine ótken edik. Endi arada 3 aıdan astam kezeń ótkende ýaqytty burynǵy qalpyna keltirý jóninde petıııa jarııalanyp, qajetti 50 myń qoldy jınady. Sheshim shyǵar kún de belgilenip otyr, – dep habarlaıdy qandastar.kz.

Búgin Saýda jáne ıntegraııa mınıstri Arman Shaqqalıev másele tártip, zań boıynsha sheshim tabatynyn aıtty. Onyń sózinshe, qur baıbalamnyń sońynda júrmeı, naqty taldanǵan aqparattar negizinde qorytyndy shyǵady jáne petıııa 40 kún ishinde qaralady.

Al statıstıkaǵa nazar aýdarsaq, keıingi 100 jyldyń ishinde Qazaqstannyń ýaqyt beldeýi 12 márte aýysqan eken. Bıylǵy ózgeris Táýelsizdik jyldarynan bergi alǵashqysy. Biraq aldyńǵylardyń eshbiri tabıǵı ýaqytqa sáıkes kelmegen.

Bıylǵy ózgeriske ne túrtki bolǵanyna toqtalsaq. Geografııalyq turǵydan 4 ýaqyt beldeýinde ornalasqanyna qaramastan, Qazaqstandy bir ýaqyt beldeýine kóshirý ıdeıasyn Almatydaǵy Fesenkov atyndaǵy Astrofızıkalyq ınstıtýt usynǵan. Bul bastamany Úkimet qoldaı áketti. Jaýapty Saýda jáne ıntegraııa mınıstrligi de jańashyldyqtyń bank sektoryna paıdaly ekenin, barlyq óńirde bank tólemderi bir ýaqytta bolatynyn alǵa tartty. Biraq bastan-aq bul qadamǵa birqatar óńirdiń turǵyndary, ásirese shyǵysqazaqstandyqtar narazy bolǵan. Sebebi jańa ýaqytqa kóshken soń bul aımaqta tań jazda saǵat 03:15-te atyp, kún qysta túski saǵat 15:20-da batatyny aıtylyp júrdi.

Al mamandar buǵan qatysty ne deıdi? Muny da bilmekke talpyndyq. Máselen, qoldanbaly hronobıologııa mamany Bolat Nurqojaev elimiz úshin eń tıimdi ýaqyt beldeýi UTC+5 ekenin, onyń tabıǵı ýaqytymyzǵa sáıkes keletinin alǵa tartyp otyr.

«Bul máselede qatelespeý úshin ýaqyt ólshemi aspektilerin bilý kerek. Birinshisi, kún ýaqyty. Ol kúnniń dál tóbede turýy túski saǵat 12:00-ge sáıkes kelýimen esepteledi. Shyǵys Qazaqstannyń shyǵys jaǵynan bastap Túrkistan, Qaraǵandy, Aqmola oblystarynyń batys jaǵyna deıin 67°30 jáne 82°30 merıdıanynyń arasy bir saǵattyq beldeýge jatady. Shyǵys Qazaqstannyń Qytaıǵa jaqyn bóligi UTC+6 ýaqyt beldeýine enip jatqanymen, dál osyndaı jaǵdaı eldiń batys bóliginde de bar, ıaǵnı, olarda UTC+4 beldeýine enetin jerler bar. Biraq biz bir oblysty eki túrli ýaqyt beldeýine bóle almaımyz.

Ekinshisi, beldeýlik ýaqyt. Shyǵysynda taltúsi saǵat 11:30-ǵa, batysynda 12:30-ǵa kelgen ýaqyt arasyn beldeýlik ýaqyt deımiz. Bul – tabıǵı jergilikti ýaqytqa eń jaqyn ólshem bolyp sanalady. Al tabıǵı ýaqyt degenimiz joǵaryda aıtqandaı ár eldi mekenniń týra tóbesinde kúnniń turýy 12:00-ge sáıkes kelýi. Biz ony qoldana almaımyz, onda ár aýdan, qala saıyn ýaqytty 15-20 mınýtqa jyljytyp, rettep otyrýymyzǵa týra keledi. 1884 jyldan bastap Grınvıch ýaqyt beldeýin álem elderi qabyldady. Sodan bastap bul másele kún tártibine shyqqan. 1924-1930 jyldary ár óńir jergilikti ýaqytty 1 saǵat alǵa jyljytyp qoldanatyn boldy. Ony dekrettik ýaqyt atady, shyndyǵynda ol únemi alǵa jyljyǵan jazǵy ýaqyt edi. Jazǵy ýaqyt degenimiz ár maýsymda alǵa 1 saǵat jyljytyp qoldanylyp júrgen, qazir Amerıka, Eýropa elderinde bar beldeý. Dekrettik ýaqyt degenimiz qysta da jazǵy ýaqyt beldeýimen ómir súrý», – deıdi ol.

Sonymen qatar B.Nurhojaev jazda kúnniń uzaq, qysta qysqa bolatyny  tabıǵı zańdylyq ekenin aıtady. «Kún erte shyǵady, tún kesh batady degen sekildi syltaýlar aıtyp, tabıǵı ýaqyt beldeýinen bas tartý jóndi sheshim emes. Ýaqytty rettemeý katastrofalyq saldarǵa soqtyrady. Biz kerisinshe bıyldan bastap óz tabıǵı ýaqyt beldeýimizge oraldyq», – deıdi maman.

Taqyrypqa tuzdyq retinde aıta keteıik. Ýaqyt beldeýine kelgende ırkadalyq rıtmder mehanızmi degende  bar. Ol 2017 jyly ǵylym retinde moıyndalǵan. Ol adam aǵzasy ózi ómir súretin jerdegi tabıǵı ýaqyt beldeýimen astasyp jatatynyn dáleldep otyr. Muny hronobıolog mamandar da alǵa tartyp keledi…

M.SNADIN