قانداستار كوشى نەگە سايابىرسىپ قالدى?

جاسىراتىنى جوق, بيىلدان باس­تاپ ورالمانداردى قابىلداۋ كۆوتاسى 600-دەن استام ادامعا قىسقارعانى كوپشىلىكتى ويلاندىرىپ تاستادى. ەلىمىز­دەگى قازاقتاردىڭ سانىن قايتسەك كوبەيتەمىز دەپ شەتتە جۇرگەن قان­داستارىمىزدى اتامەكەنگە قاي­تا-قايتا شاقىرىپ جۇرگەندە ۇكى­مەت اياق استىنان نەگە مۇنداي شە­شىم قابىلدادى? جالپى, سوڭعى جىل­دارى نەلىكتەن ەلگە ورالىپ جات­قان قانداستارىمىزدىڭ قاتارى ازايىپ, بۇل كوشتىڭ ەكپىنى باسىلىپ قالدى?

سونىمەن بيىلدان باستاپ ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىمەن ورالمانداردى قابىلداۋدىڭ وڭىرلىك كۆوتاسى 1 378 ادام بولىپ بەلگىلەندى. بۇل 2019 جىلعا قاراعاندا 653 ادامعا از. ەندى وسى ورالمانداردى وڭتايلى ورنالاستىرۋ ماسەلەسى دە ۇكىمەت قاۋلىسىمەن بەكىتىلگەن. ياعني, 2020 جىلى كۆوتا بىلايشا ءبولىندى: پاۆلودار وبلىسى بويىنشا – 500 ادام, قوستاناي وبلىسى بويىنشا – 350, اقمولا وبلىسى بو­يىنشا – 258, شىعىس قازاقستان وبلىسى بويىنشا – 150, سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى بويىنشا – 120.

وسى كۆوتاعا ەنگەن ادامدارعا «ەڭ­بەك» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ شەڭبەرىندە سۋبسيديا بەرۋ ءتۇرىن­دە قولداۋ كورسەتىلەدى. ناقتىراق ايتساق, كوشۋ ءۇشىن – وتباسىنىڭ ءاربىر مۇشەسىنە 84,2 مىڭ تەڭگەنى قۇرايتىن بىرجولعى تولەم, سوسىن تۇرعىن ءۇيدى جالداۋ جانە كوممۋنالدىق قىزمەتتەردى تولەۋ بويىنشا شىعىستاردى جابۋ ءۇشىن 12 اي ىشىندە وتباسىنا 36,1 مىڭنان 72,2 مىڭ تەڭگەگە دەيىن كومەك كورسەتىلەدى. جالپى العاندا 1991 جىلدان بيىلعى قاڭتارعا دەيىن 313 256 وتباسى نەمەسە 1 057 280 قانداسىمىز اتامەكەنگە ورالىپتى.

ال بىلتىر 17,661 ەتنوستىق قازاق نەمەسە 9993 وتباسى تاريحي وتانىنا ورالسا, سونىڭ 41 پايىزى قىتايدان, 40,1 پايىزى وزبەكستاننان كەلدى. جانە ورالمانداردىڭ 38 پايىزى – الماتى, 14 پايىزى – ماڭعىستاۋ وبلىستارىنا, 7 پايىزى – شىمكەنت جانە 6 پايىزى نۇر-سۇلتان قالالارىنا قونىستانعان. ولاردىڭ 62,7 پايىزى ەڭبەككە جارامدى جاستاعى ادامدار, 13,6 پايىزىنىڭ جوعارى ءبىلىمى بار.

قالاي ايتساق تا, شەتەلدەن قونىس اۋدارىپ جاتقان قانداستارىمىزعا بولىنەتىن كۆوتانىڭ جىلدان-جىلعا ازايىپ كەلە جاتقانى راس. ءبىز مۇنىڭ سەبەبىن وسى كوشى-قون ماسەلەسىمەن بەلسەنە اينالىسىپ جۇرگەن ۇلتجاندى ازامات اۋىت مۇقيبەك جانە «وتانداستار قورىنىڭ» مامانى بولات زاۋت ۇلىنان سۇراعان ەدىك.

ورالماندار سولتۇستىككە بارعىسى كەلمەيدى

اۋىت مۇقيبەك,  اقىن:

– سوڭعى جىلدارى ەلگە ورالىپ جاتقان ورالمانداردىڭ قاتارى ازا­­يىپ, كوشى-قون سايابىرسىپ قالعانى راس. ويتكەنى ورالمانداردىڭ كوبىسىنىڭ سولتۇستىك وبلىستارعا بارۋعا قۇلقى جوق. ۇكىمەت كوشىپ كەلۋشىلەر مەن قونىس اۋدارۋشىلاردى قونىستاندىرۋ ءۇشىن جەتى وبلىستى ايقىنداعانى بەلگىلى. بۇل ستراتەگيالىق ماڭىزى بار ساياسات. دەگەنمەن دە ورالمانداردىڭ كوبىسى سولتۇستىككە كوشىپ بارىپ, كۆوتا الادى دا, كوپ ۇزاماي باسقا جاققا كوشىپ كەتەدى. سوندىقتان بۇل كوشى-قونعا باسقاشا كوزقاراسپەن قاراپ, جاڭا مەحانيزمىن جاساۋدى پرەزيدەنت ق.توقاەۆتىڭ قابىلداۋىندا بولعاندا ۇسىندىم. ەندى ۇكىمەت بۇل باعىتتا جۇمىس ىستەپ جاتقان بولۋى كەرەك. جالپى العاندا ورالمانداردىڭ كۆوتاسىن ازايتۋ دۇرىس ەمەس. ءيا, ورالماندار سولتۇستىككە بارعىسى كەلمەيدى. سوندىقتان ۇكىمەت امال جوق, ول جاققا قونىس اۋداراتىن قانداستارىمىزعا بەرىلەتىن ۇستەمەاقىنى كوبەيتۋى ءمۇم­كىن دەپ ويلايمىن. سوڭعى ءۇش جىلدا سولتۇستىك وبلىستارعا شەتەلدەن 25 مىڭ قانداسىمىز كوشىپ كەلدى. ال وتكەن جىلى قازاقستاننان 41 مىڭ ادام كوشىپ كەتكەن. سونىڭ كوبىسى سول­تۇس­­­تىك­تەگى وبلىستاردىڭ تۇرعىن­دا­رى. سوندا ءۇش جىلدان بەرى قانشاما مىڭ ادام ەلدەن كەتىپ قالدى دەگەن ءسوز. سولاردىڭ ەسەبىنەن شەكارالىق ايماقتار بوس قالىپ جاتىر. ەندەشە ۇكىمەت بۇل ىسكە قاتتى نازار اۋدارىپ, كوشى-قوننىڭ باسقا ءتيىمدى تەتىگىن جاساۋى قاجەت. جالپى زاڭ بويىنشا ورالماندار قاي وڭىرگە قونىستانامىن دەسە دە ەشقانداي شەكتەۋ جوق. تۇراقتايتىن جەرىن وزدەرى تاڭدايدى. ال كۆوتامەن كوشىپ كەلۋشىلەردى سولتۇستىككە ورنالاستىرۋ – ستراتەگيالىق ساياسات.

كوشىپ كەلىپ جاتقاندارعا بەرىلەتىن قارجى وتە از.

بولات زاۋت ۇلى,

«وتانداستار قورى» كەاق بيزنەس جانە جوبالاردى اكسەلەراتسيالاۋ دەپارتامەنتى قانداستاردى اقپاراتتىق قولداۋ ورتالىعىنىڭ مەڭگەرۋشىسى:

– بۇل وتە كۇردەلى ماسەلە. كۆوتا قىسقارۋىنىڭ باستى سەبەبى, شەتەلدەن كەلەتىن ورالمانداردىڭ ازدىعى. وسىنىڭ سالدارىنان جىل سايىن بار كۆوتانىڭ ءوزىن ارەڭ تولتىرىپ ءجۇرمىز. كەلۋشىلەر جوق. مىسالى, بىلتىر «وتانداستار قورى» دەمەۋشىلەردىڭ قارجى­سىمەن موڭعوليادان قازاق وتبا­سى­لارىن كوشىرىپ اكەلۋ تۋرالى جوبا جاسادى. ياعني, جوبا بويىنشا 25 وتباسىنى كوشىرىپ اكەلمەك بول­عان­بىز. بۇل ءۇشىن الدىن الا «كوشىپ كە­لە­تىن ادامدار بار ما?» دەگەن زەرتتەۋ جۇرگىزدىك. 25 وتباسىنان ەشقانداي اقى-پۇل الماي قازاقستانعا جەتكىزەمىز, ودان كەيىن مەملەكەت تاراپىنان ءبىر رەتتىك جاردەماقى, كۆوتا قارالادى دەپ ايتتىق. ارينە كوشىپ كەلۋشىلەر بار­شىلىق. بىراق ماتەريالدىق جاع­دايعا بايلانىستى قازاقستانعا كوشىپ كەلۋدەن قورقادى. ءسويتىپ 13 وتباسىنىڭ 80 ادامىن كوشىرىپ اكەلىپ, تامىز ايىندا پاۆلودار وبلىسىنا قونىستاندىردىق. كوبىسى كوپ بالالى وتباسىلار. الدىن الا جەرگىلىكتى اكىمدىك, كاسىپورىندارمەن بايلانىسىپ, ءۇي, جۇمىس ماسەلەسىن دە شەشىپ قويدىق. سونداعى بايقاعانىم, ورالماندارعا بەرىلەتىن ءبىر رەتتىك جاردەماقى جانە ءۇي جالداپ تۇرۋعا بەرىلەتىن قارجى وتە از. قازىر تەحنولوگيانىڭ دامىعان زامانى. قانداستارىمىز شەتەلدە تۇرىپ-اق قازاقستانداعى جاعدايدى جاقسى ءبىلىپ وتىر. ورالماندار «قازاقستانعا كوشىپ بارعاندا تىم بولماعاندا اۋىل­دان ءۇي ساتىپ الۋعا قارجى بەرسە ەكەن. بالالارىمدى شۇبىرتىپ جەتىپ بار­عاندا باسپانا الا الماي دالادا قالامىن با?» دەپ ويلايدى. وسى كوشى-قون ماسەلەسىمەن 27 جىلدان بەرى اينالىسىپ كەلەمىن. ەلىمىزگە ورالماندار 1992-1998 جىلدار ارالىعىندا وتە كوپ كەلدى. ول كەزدەگى قازاقستاننىڭ جاعدايى تىپتەن قيىن ەدى. بىراق سوعان قاراماستان ەلگە ورالعان قانداستاردىڭ قاتارى كوپ بولدى. ول كەزدەگى ورالمانداردىڭ ەلگە دەگەن ساعىنىشى كۇشتى ەدى. ءۇي-م ۇلىك, قىزمەتكە قاراماي, ءبارىن تاس­تاپ اتامەكەنگە كوشىپ كەلدى عوي. 1997 جىلى حالىقتىق كوشى-قون تۋرالى زاڭ قابىلداندى. 2003 جىلى كوشى-قون كۆوتاسى پايدا بولدى. بۇل كۆوتا بويىنشا قازاقستانعا كوشىپ كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ جول شىعىندارىن وتەپ بەرەدى, سوسىن ءبىر رەتتىك ءجار­دەم­اقى, ءۇي ساتىپ الۋعا قارجى بەرەتىن بولدى. بۇل كەزدە دە كوش لەگى تولاستاعان جوق. 2011 جىلى كوشى-قون تۋرالى زاڭىمىز تاعى وزگەردى. مىنە, وسى كەزدەن باستاپ كوش كىدىردى. 2016 جىلى بۇل ءىس قايتادان قولعا الىندى. بىراق كۆوتا از بولىنە باستادى. ويتكەنى بايا­عى­داي كەلۋشىلەر بولمادى. كوشى-قون ماسەلەسىندەگى بەسجىلدىق ۇزىلىستەن كەيىن ادامداردىڭ پسيحولوگياسى وزگەرىپ كەتتى. ەندى نارىقتىڭ شارىقتاعان كە­زىن­دە بەرىپ جاتقان قاراجات ماردىمسىز. بۇگىندە ورالماننىڭ ارقايسىسىنا جول شىعىنى دەپ 35 اەك كولەمىندە ءبىر رەتتىك جاردەماقى بەرىلەدى, بۇل – 92 785 تەڭگە. ال ءبىر جىلعا دەيىن ءۇي جالداپ تۇرۋى ءۇشىن 660 مىڭداي تەڭگە بەرىلەدى. بۇل اقشانىڭ ءبىراز بولىگى قۇجاتتار رەسىمدەۋ ءۇشىن نوتاريۋستەرگە جۇمسالادى. ونىڭ ۇستىنە اۋىلعا كوشىپ كەلگەندەر قۇجات دا­يىنداۋ ءۇشىن قالاعا شاپقىلايدى. بۇل دا ءبىراز شىعىن. قىسقاسى, وسىنداي قيىندىقتاردان كەيىن كوشىپ كەلۋشىلەر قاتارى ازايدى. ايتپەسە قازاقستاندا جاپ-جاقسى باعدارلامالار كوپ قوي. كوشىپ كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ بالالارىن جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىتىپ جاتىرمىز, جازعى دەمالىس ورىندارىنا جىبەرەمىز, نازارباەۆ زياتكەرلىك مەكتەبىندە ءتا­جىري­بە الماسادى. ودان باسقا دا قان­شا­ما جارىس, فەستيۆالعا قا­تى­سۋدا. بىلتىردان بەرى «وتانداستار قورىندا» ارنايى باعدارلاما ازىرلەنىپ جاتىر. ءالى بەكىتىلگەن جوق. بۇل جەردەگى ماسەلە – ورالمانداردى ىنتالاندىرۋ. مىسالى, ءدال قازىر ورالماندارعا ءۇي ساتىپ الۋ ءۇشىن 4 ملن تەڭگە بەرەتىن بولسا, كەلۋشىلەر قاتارى كوبەيەر ەدى. بۇدان باسقا دا پروبلەمالار بار. شەتەلدە مۇعالىم نەمەسە باسقا ماماندىق بو­يىنشا جۇمىس ىستەپ, ءبىراز تاجىريبە, ەڭبەك ءوتىلىن جيناعان ماماندار ەلگە ورالعان سوڭ تومەنگى كاتەگوريامەن جۇمىس ىستەپ, جاس ماماندارمەن بىردەي جالاقى الادى. بىلىكتىلىگىن دالەلدەۋ ءۇشىن كوپ ۋاقىت كەتەدى. بۇرىن ەلگە كەلگەن ورالماندار 47 ءتۇرلى قۇجات تول­تى­را­تىن. قازىر 17 قۇجات تولتىرادى. بۇل جاعى دۇرىس شەشىلدى. ەندى «ءبىر تەرەزە» جۇيەسى ەنەتىن بولسا, ورالماندارعا ءتورت ايدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن الۋعا ءمۇم­كىندىك تۋار ەدى. بۇرىن ورالماندار ءما­سەلەسىندە زەينەتاقى ۇلكەن پروب­لە­ما بولاتىن. ول بىلتىر شەشىمىن تاپتى. ياعني, مەملەكەت تاراپىنان ورال­­ماندارعا قامقورلىق ازايىپ جات­­قان جوق. بايقاعانىم, شە­تەل­دەگى قانداستارىمىز كوبىنەسە با­لا­لا­رىن, جاستارىن وسى جاققا جىبەرىپ, وزدە­رى ەكى جاقتا تۇرا بەرگىسى كەلە­تىن سياقتى. ويتكەنى قازاقستاننىڭ زاڭ­دا­رى ولار ءۇشىن وتە ىڭعايلى, جايلى. جالپى العاندا كەلگەن ورالماندار ءۇي مەن جەر الۋعا, جۇمىس تابۋعا سەنىمدى بولۋى كەرەك. بۇل ماقساتتا 2016 جىلى ناتيجەلى جۇمىسپەن قامتۋ جانە الەۋمەتتىك جاپپاي كاسىپكەرلىكتى دامىتۋدىڭ 2017-2021 جىلدارعا ارنال­عان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى ءازىر­لەندى. ەندى ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك وبلىس­تا­رىندا دەموگرافيا ماسەلەسى قيىن­­داۋ ەكەنى بەلگىلى. سولتۇستىك قازاق­ستان وبلىسىندا تۇرعىندارىنىڭ سانى 50-گە دە جەتپەيتىن اۋىلداردىڭ سانى جۇزدەن اسادى. ال جالپى ورال­مان­داردىڭ سولتۇستىكتە تۇرۋعا دەگەن قىزى­عۋ­شىلىقتارى بار. وزبەكستان, موڭ­عوليادان كەلگەن ورالماندار سول­تۇس­تىككە بارىپ جاتىر. بىلتىر شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ەنشىسىندە 650 كۆوتا بولعان. وعان كەلۋشىلەر از بولىپ, 300-ءىن ارەڭ جاپتى. سودان 250-ءىن پاۆلودار وبلىسىنا, 100-ءىن اقمولا وبلىسىنا بەردى. ءوزىم ءبىر كەز­دەرى پاۆلودار وبلىسىندا جۇمىس ىستە­دىم. سول جىلدارى پاۆلودارعا 12 ەلدەن ورالماندار كوشىپ كەلدى. كۆوتادان دا تىس كوشىپ كەلىپ جاتقاندار بار. ەندى ءبىزدىڭ بەرگەن ۇسىنىسىمىز ۇكىمەتتە قارالادى دەگەن ۇمىتتەمىز.

© egemen.kz