جاڭالىقتار
قازاقستان: گاز ەكسپورتى قالاي دامىپ جاتىر?
فوتو: globalnews.kz
قازاقستانداعى نەگىزگى گاز ەكپورتى قىتايعا باعىتتالعان. 2018 جىلى بەس جىلدىق ۋاعدا جاسالىپ, قازاقستان تاراپى جىلىنا 10 ملرد تەكشە مەتر گاز جەتكىزۋگە مىندەت العانى ەستە. كەيىنگى جىلدارى مەجەنىڭ تولىق ورىندالعانى از, 2022 جىلى ەكسپورت كولەمى – 4,4 ملرد تەكشە مەتر, وتكەن جىلى 5,857 ملرد تەكشە مەتردى قۇرادى. قىس ايلارىندا تۋىندايتىن ىشكى نارىقتاعى تاپشىلىقتان تاسىمالدى توقتاتاتىن كەز دە كەزدەستى.
نەلىكتەن? سەبەبى شيكىزات قۇرىلىمى مەن سۇرانىستا جاتىر. قازاقستانداعى گازدىڭ باسىم بولىگى – مۇناي ارالاس ىلەسپە گاز. تاۋارلى گازعا اينالدىرۋ ءۇشىن ارنايى زاۋىت كەرەك. ازىرگە وتاندىق ەكى زاۋىتتىڭ ءوندىرىس قۋاتى ەكسپورت جۇكتەمەسىن ورىنداۋعا جەتكىلىكسىز. امال جوق, شيكىزاتتى رەسەيگە تاسىمالداپ, تابيعي گاز تۇرىندە قايتىپ الىپ وتىرمىز.
ىشكى نارىقتاعى سۇرانىس تا ەكسپورت الەۋەتىن تەجەپ كەلەدى. ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە, وتكەن جىلى وندىرىلگەن 29,8 ملرد تەكشە مەتر تاۋارلىق گازدىڭ 19,4 ملرد تەكشە مەترى ەلدە قالعان.
2013 جىلى گاز ءوندىرۋ كولەمى 42,3 ملرد تەكشە مەتر بولسا, وتكەن جىلى 59,1 ملرد تەكشە مەترگە دەيىن ۇلعايدى. 2030 جىلعا قاراي 91 ملرد تەكشە مەترگە جەتەدى دەگەن بولجام بار. ءوندىرىس كولەمىنىڭ ءوسۋى قىتايعا گاز ەكسپورتىن توقتاۋسىز جۇرگىزۋگە كومەك بەرە مە? ساراپشىلار پىكىرىنشە, ول ءۇشىن الدىمەن «بەينەۋ-بوزوي-شىمكەنت» گاز قۇبىرىنىڭ تاسىمال قۋاتىن ارتتىرۋ وزەكتى ەكەن. اتالعان قۇبىر باتىس وڭىردەگى گازدى قىتايعا تاسىمالدايتىن «ورتالىق ازيا – قىتاي» قۇبىرىنا جەتكىزۋدە شەشۋشى ءرول اتقارادى. ال وتكىزۋ قۋاتى ءالسىز – جىلىنا 15 ملرد تەكشە مەتر. سالىستىرمالى تۇردە الساق, قىتايعا گاز ەسكپورتىنداعى باستى باسەكەلەس رەسەيدىڭ «ءسىبىر كۇشى» گاز قۇبىرى جىلىنا 38 ملرد تەكشە مەتر گاز وتكىزۋگە قۋاقارلى. سوندىقتان قازاقستان 2026-2027 جىلدارعا دەيىن «بەينەۋ-بوزوي-شىمكەنت» گاز قۇبىرىنىڭ ەكىنشى جەلىسىن سالۋدى جوسپارلاپ وتىر.
فوتو: جەكە قورىنان
ترانزيتتەن تابىسقا دەيىن
گەوگرافيالىق ارتىقشىلىق قازاقستاندى ورتالىق ازيا گاز ترانزيتىندەگى باستى ويىنشىعا اينالدىردى. قازىر كەڭەس كەزىنىنەن الىپتاسقان ماگيسترال مەن جاڭا گاز قۇبىرلارى ارقىلى تۇرىكمەن مەن وزبەك گازىن قىتاي مەن رەسەيگە تاسىمالداپ وتىرمىز. كەيىنگى جىلدارى وزبەكستاندا پايدا بولعان گاز تاپشىلىعى ترانزيتتەۋ كولەمىن ارتىرۋعا مۇمكىندىك بەرىپ, تابىستى ۇلعايتتى. مىسالى, وتكەن جىلى قازاقستان ارقىلى الا شاپاندى اعايىنعا 1,28 ملرد تەكشە مەتر گاز جەتسە, بيىل 3,8 ملرد تەكشە مەتر دەپ مەجەلەنگەن. الداعى ۋاقىتتا 11 ملرد تەكشە مەترگە دەيىن ۇلعايتۋ جوسپارى بار. مۇناي-گاز سالاسىنىڭ ساراپشىسى ابزال نارىمبەتوۆتىڭ سوزىنشە, سۇرانىس ارتپاسا, كەمىمەيدى.
– اۋەلگىدە «ورتا ازيا-ورتالىق» گاز قۇبىرى وزبەكستان گازىن رەسەيگە, ودان ءارى ەۋروپاعا جونەلتۋعا ارنالعان. مۇنى ەكى مەملەكەت تە ءتيىمدى پايدالانىپ كەلدى. الايدا 2022 جىلى وزبەكستاندا گاز تاپشىلىعى تۋىنداپ, ەل تاريحىندا بولماعان قادام – رەسەيدەن گاز ساتىپ الۋدى باستادى. بيىل ءبىرىنشى توقساندا «گازپروم» 320 ملن دوللارعا كەلىسىم جاسادى. بۇل ستاتيستيكا جىل سايىن ۇلعايا بەرەدى دەپ ويلايمىن. سەبەبى وزبەكستانداعى 85 پايىز ەلەكتر قۋاتى گازعا تاۋەلدى. ونىڭ ۇستىنە حالىق سانى ارتتى, ءوندىرىس سانى كوبەيدى. مىنە, وسى جاعدايدا قازاقستان ترانزيتتىك قۇن ارقىلى تابىس تابۋعا مۇمكىندىك الادى, – دەدى ساراپشى.
راسىندا, بۇعان دەيىن وزبەكستان قىرعىزستاننان اكەلىنەتىن كومىردەن باس تارتىپ, بارلىق جىلۋ مەن ەلەكتر ستانتسياسىن گازعا كوشىرگەن. كوپ وتپەي بىرنەشە ءىرى جوبا ارقىلى گاز-حيميالىق كەشەندەر قۇرىلىسىن باستادى. ال گاز ءوندىرىسىنىڭ كولەمى سۇرانىسقا دايىن بولماي شىقتى. مىسالى, ولار 2022 جىلى 51,7 ملرد تەكشە مەتر گاز وندىرسە, وتكەن جىلى 46,7 ملرد تەكشە مەتردەن اسىرمادى. سوندىقتان ۇكىمەت تە تاسىمال تاريفىنەن تۇسەتىن پايدادان قاعىلعىسى جوق. جىل سايىن «ورتا ازيا-ورتالىق» گاز قۇبىرىن جاڭارتىپ, قوسىمشا جەلىلەردى جوندەۋدە. جۋىردا پرەزيدەنت الدىندا ەسەپ بەرگەن «QazaqGaz» ۇك» اق باسقارما توراعاسى سانجار جاركەشوۆ اتالعان قۇبىردى جاڭعىرتۋ بويىنشا دايىندىق جۇمىسى باستالعانىن ايتقان.
قازاقستان ءترانزيتى ءۇشىن اشىلعان كەلەسى مۇمكىندىك ەسىگى – تۇرىكمەنستان. بىرنەشە اي بۇرىن «QazaqGaz» ۇلتتىق كومپانياسى مەن «تۇرىكمەنگاز» مەملەكەتتىك كونتسەرنى اراسىندا كەلىسىم ورناپ, قازاقستان تۇرىكمەنستان گازىن تاسىمالداۋعا ءارى ساتۋعا مۇمكىندىك الدى. مۇنىڭ ماڭىزى سول, گاز قورى بويىنشا الەمدەگى ەكىنشى ورىن الاتىن كەنىشتە 27,4 ترلن تەكشە مەتر شيكىزات بار. وڭدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن تابيعي گاز. ۇكىمەت ينۆەستيتسيا سالۋ ارقىلى تۇرىكمەن گازىن ىشكى نارىقتى قامتاماسىز ەتۋگە, ءتىپتى قىتاي الدىنداعى مىندەتتەمەنى ورىنداۋعا پايدالانۋى ىقتيمال.
ەرسىن شامشادين
ەسكەرتپە: ماتەريال مازمۇنى مەن دەرەككوز شىنايىلىعىنا اۆتور جاۋاپتى
