جاڭالىقتار
قازاقستان ءجىو ءوسۋى بويىنشا ورتالىق ازيا مەن تمد ەلدەرى اراسىندا كوش باستاپ تۇر
ورتالىق ازيا جانە تمد ەلدەرى اراسىندا (بۇرىنعى ەلدەردى قوسا العاندا) قازاقستان جالپى ىشكى ءونىمنىڭ ء(جىو) كولەمى بويىنشا جەتەكشى ورىن الادى.
ماسەلەن, حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ (حۆق) تالداۋشىلارىنىڭ باعالاۋى بويىنشا 2023 جىلعا قر-داعى اعىمداعى باعالارداعى ءجىو كولەمى بىردەن 259,3 ملرد دوللاردى قۇراۋى ءتيىس. اقش دوللارى — قۇندىق ماندە 15% — عا (نەمەسە ءابسوليۋتتى ساندارمەن ەسەپتەگەندە — ەلەۋلى 33,8 ملرد دوللارعا) 2022 جىلمەن سالىستىرعاندا كوپ (بۇل ايماقتاعى ەڭ ماڭىزدى ءوسىم).
قازاقستاننىڭ ءجىو وزبەكستان, بەلارۋس, گرۋزيا, ارمەنيا, مولدوۆا, قىرعىزستان جانە تاجىكستان سياقتى ەلدەردىڭ ءجىو-نەن اسىپ تۇسەدى.
قر-دان جوعارى كورسەتكىش تەك رەسەيدە — ەڭ اۋقىمدى الەمدىك ەكونوميكالاردىڭ ءبىرى سانالاتىن بۇل ەلدە 2023 جىلى ءجىو 1,86 ترلن اقش دوللارى دەڭگەيىندە بولجانادى.
بۇل رەتتە حۆق ەكونوميستەرى 2028 جىلعا قاراي قازاقستاننىڭ ءجىو 354,7 ملرد. اقش دوللارىنا جەتىپ, بىردەن 36,8% — عا نەمەسە 95,4 ملرد دوللارعا وسەدى دەپ بولجايدى. بۇل سونىمەن قاتار رەسەي فەدەراتسياسىنان باسقا ايماق ەلدەرى اراسىنداعى ەڭ ماڭىزدى كورسەتكىش.
سونىمەن قاتار, قر پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ ەل ۇكىمەتىنىڭ الدىنا نەعۇرلىم ءورشىل مىندەت قويىپ وتىر: 2029 جىلعا قاراي ءجىو-ءنى 450 ملرد. دوللارعا جەتكىزۋ.
بۇل جىلىنا كەمىندە 6% تۇراقتى ەكونوميكالىق وسىممەن مۇمكىن بولادى جانە وسى ستراتەگيالىق ماقساتقا قول جەتكىزۋدە وڭدەۋ ونەركاسىبىندەگى جوبالاردى ىسكە اسىرۋعا ماڭىزدى ءرول بولىنەدى. جان باسىنا شاققانداعى ءجىو-ءنىڭ جاعدايى دا ۇقساس: قر-دا اعىمداعى جىلعا بولجامدى كورسەتكىش 13 مىڭ اقش دوللارىن قۇرايدى.
بۇل تاجىكستانعا قاراعاندا 11 ەسە, قىرعىزستانعا قاراعاندا 7,1 ەسە, وزبەكستانعا قاراعاندا 5,2 ەسە, ۋكرايناعا قاراعاندا 2,5 ەسە جوعارى.
كورسەتكىشتىڭ جىلدىق ءوسۋى 13,7% دەڭگەيىندە نەمەسە 1,6 مىڭ دوللارعا بولجانادى. سونىمەن قاتار 2028 جىلعا قاراي كورسەتكىش اعىمداعى كورسەتكىشپەن سالىستىرعاندا, 29,9% — عا نەمەسە 3,9 مىڭ دوللارعا وسەدى دەپ كۇتىلۋدە.
شىن مانىندە, قازاقستاندا جان باسىنا شاققانداعى ءجىو 2024 جىلدان باستاپ بارلىق وا جانە تمد ەلدەرى جانە رەسەي اراسىندا ەڭ جوعارى بولادى دەپ بولجانۋدا.
ەگەر رەسپۋبليكانىڭ ءجىو-ءىن كوپجىلدىق ديناميكادا باقىلايتىن بولساڭىز, وندا ءجىو-ءنىڭ ناقتى كولەمىنىڭ ناقتى ءوسۋى تەرىس بولعان جالعىز جىل — «كورونا داعدارىسى» 2020 جىلى بولدى (مينۋس 2,5%). بۇل رەتتە 2021 جىلى قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ ناقتى ءوسۋى بىردەن 4,3% -., 2022 جىلى — 3,2% -., 2023 جىلدىڭ ون ءبىر ايىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا — 4,9% -. قۇرادى.
ايتا كەتەيىك, مۇنداي وڭ جاعداي پاندەميادان تۋىنداعان جانە ءالى دە جالعاسىپ جاتقان داعدارىس, سونداي-اق ۋكرايناداعى سوعىسقا بايلانىستى الەمدەگى ەڭ اۋىر گەوساياسي داعدارىس اياسىندا قالىپتاسىپ وتىر, ال سىرتقى كۇيزەلىستەر قر-عا ءوڭىردىڭ كوپتەگەن باسقا ەلدەرىنە قاراعاندا قاتتى سوققى بەردى. وسىنداي جوعارى كورسەتكىشتەرگە قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ ناقتى سەكتورىن مەملەكەتتىك قولداۋدىڭ جانە دامىتۋدىڭ ءتيىمدى شارالارىنىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزىلدى.
رەسپۋبليكادا ونىمدىلىگى جوعارى جانە ەكسپورتقا باعدارلانعان وندىرىستەردى قۇرۋعا باعىتتالعان ۇلتتىق ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ ساياساتى جوسپارلى تۇردە ىسكە اسىرىلۋدا. وڭدەۋ ونەركاسىبىنە جانە شوب-تى دامىتۋعا باسىمدىق جاسالادى. مىسالى, اعىمداعى جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن شيكىزاتتىق ەمەس سەكتورلاردا 1,6 ترلن تەڭگە سوماسىنا 291 جوبا پايدالانۋعا بەرىلەدى (ونىڭ ىشىندە وڭدەۋ ونەركاسىبىندە — 800 ملرد تەڭگەدەن استام سوماعا 170 جوبا). كەلەسى جىلى جالپى سوماسى 4,6 ترلن تەڭگەگە 400-دەن استام جوبانى ەنگىزۋ جوسپارلانۋدا.
وسىلايشا, ەلىمىزدە قر شيكىزات مودەلىنەن وڭدەۋ يندۋسترياسىن نىعايتۋعا كوشۋى شەڭبەرىندە ەكونوميكانى دامىتۋ ءۇشىن دايەكتى قادامدار قابىلدانۋدا. وسىنداي شارالار كەشەنىنىڭ ارقاسىندا ءوندىرۋشى جانە وڭدەۋشى ونەركاسىپتىڭ ۇلەسى ءىس جۇزىندە تەڭەستىرىلدى: 2022 جىلعى ءجىو-ءنىڭ 13,4% -دان 14,5% ءوستى. جالپى, قر ءجىو-دەگى ونەركاسىپ سەكتورىنىڭ ۇلەسى 2022 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا 30%-عا جۋىقتادى. بۇل كورسەتكىش 2020 جىلعى «كوروناداعدارىس» كەزىندە 27% بولسا, 2015 جىلى 24,9% بولعان ەدى.
قايتا وڭدەۋ سالاسىنا دا قولداۋ كورسەتىلىپ كەلەدى. «ونەركاسىپتىك ساياسات تۋرالى» زاڭ شەڭبەرىندە ىشكى قايتا وڭدەۋشىلەردى بيرجالىق باعادان تومەن باعامەن شيكىزاتپەن قامتاماسىز ەتۋ تەتىگى ىسكە قوسىلدى. ايتالىق, 2023 جىلدىڭ 10 ايىندا قر — دا ءاليۋمينيدى قايتا وڭدەۋ كولەمىنىڭ ءوسۋى 20% — ((34,1 مىڭ توننادان 41 مىڭ تونناعا دەيىن), ال مىس — 4% عا (6,1 مىڭ توننادان 6,4 مىڭ تونناعا دەيىن) جەتتى. ءىرى بيزنەستىڭ قايتا وڭدەۋشىلەردى قولداۋ جونىندەگى مىندەتتەمەلەرى دە كۇشەيتىلمەك (شوب بەلدەۋىن قۇرۋ, جەر قويناۋىن پايدالانۋشىلاردىڭ رەتتەلەتىن ساتىپ الۋلارى, ىنتالاندىرۋ شارالارى شەڭبەرىندە قارسى مىندەتتەمەلەر جانە ت.ب.).
بۇل رەتتە شوب — تى قولداۋعا, جوعارىدا ايتىلعانداي, ەرەكشە نازار اۋدارىلادى. جىل سايىن كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىن مەملەكەتتىك قارجىلىق قولداۋ (سۋبسيديالاۋ جانە كەپىلدىك بەرۋ) ۇلعايادى. ماسەلەن, «بايتەرەك» ۇلتتىق حولدينگىنىڭ جەلىسى بويىنشا جالپى قارجىلىق قولداۋ اعىمداعى جىلى 2,3 ترلن تەڭگەنى قۇرايدى. 2023 جىلدىڭ 6 ايىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ەلدىڭ ءجىو-دەگى شوب ۇلەسى 36,4% — عا جەتتى, ال شوب-تا جۇمىسپەن قامتىلعان ازاماتتار سانى 500 مىڭ ادامنان 4,3 ملن ادامعا دەيىن ءوستى.
«قاراپايىم زاتتار ەكونوميكاسى» كاسىپكەرلىكتى قولداۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسى بويىنشا دا جۇمىستار جۇرگىزىلدى: وڭدەۋشى ونەركاسىپتىڭ قوسىمشا تۇرلەرى ەنگىزىلدى; سۋبسيديالاۋ مەرزىمى 7 جىلعا دەيىن ۇزارتىلعان ەكونوميكانىڭ 20 نەگىزگى سەكتورىنىڭ تىزبەسى ايقىندالدى; الەۋمەتتىك كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرى ءۇشىن قوسىمشا قولداۋ شارالارى ەنگىزىلدى جانە ت. ب.
قر ءجىو-دە كولىك-لوگيستيكا سالاسى (2022 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا 6,2%), قۇرىلىس (5,3%), اوك (5,2%), تەلەكوممۋنيكاتسيا (شامامەن 2%) جانە ت. ب. سياقتى ەكونوميكانىڭ ناقتى سەكتورىنىڭ سەگمەنتتەرى ايتارلىقتاي سالماققا يە.
اتاپ ايتقاندا, قازاقستاندا تەلەكوممۋنيكاتسيا سالاسىندا الەۋمەتتىك ماڭىزى بار عانا ەمەس, سونىمەن قاتار رەسپۋبليكا ەكونوميكاسىنا ساپالى سەرپىن بەرۋگە قابىلەتتى جوبالار ىسكە اسىرىلۋدا. مىسالى, سەكتوردىڭ ءىرى وپەراتورى «قازاقتەلەكومنىڭ» باسىمدىقتارىنىڭ ءبىرى 5G جەلىسىن سالۋ. ول 2027 جىلعا قاراي بۇكىل ەل بويىنشا 7 مىڭنان استام بازالىق ستانتسيانى قامتۋى ءتيىس. اعىمداعى جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن بەسىنشى بۋىن جەلىسىنىڭ 782 بازالىق ستانتسياسىن ورنالاستىرۋ جوسپارلانۋدا. «قولجەتىمدى ينتەرنەت» ۇلتتىق جوباسى اياسىندا كومپانيا 1200-گە جۋىق اۋىلدى وپتيكالىق تەحنولوگيالار بويىنشا ينتەرنەت جەلىسىنە قوسۋمەن قامتاماسىز ەتۋگە جانە رەسپۋبليكالىق اۆتوجولداردى LTE تەحنولوگياسى بويىنشا ساپالى ينتەرنەت-قولجەتىمدىلىكپەن جابۋعا نيەتتى.
جالپى, بولجام بويىنشا, 2024-2028 جىلدارى ءجىو-ءنىڭ ۇلعايۋىنا ينۆەستيتسيالىق جوبالاردى ىسكە اسىرۋ ەسەبىنەن وڭدەۋشى ونەركاسىپتىڭ (جىل سايىن ورتا ەسەپپەن 4,9% — عا) جانە اوك-ءنىڭ (ورتا ەسەپپەن 4,5% — عا) ءوسۋى ىقپال ەتەتىن بولادى. ينۆەستيتسيالاردى يگەرۋ اياسىندا قۇرىلىس سالاسىندا تۇراقتى ءوسىم كۇتىلۋدە (ورتا ەسەپپەن 8,8% — عا).
ناقتى سەكتورداعى ءوندىرىستىڭ ءوسۋى ءجىو-ءنىڭ 52% -55% قۇرايتىن قىزمەت كورسەتۋ سالاسىنىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەدى. سالالارداعى بەلسەندىلىك مەملەكەتتىڭ قارجىلىق جانە قارجىلىق ەمەس قولداۋ كورسەتۋى ەسەبىنەن شوب-تى دامىتۋمەن دە قامتاماسىز ەتىلەتىن بولادى.
قازاقستان ۇكىمەتى ءوز تاراپىنان ەلدەگى ينۆەستيتسيالىق احۋالدى جاقسارتۋ جونىندە شارالار قابىلداۋدا. ينۆەستيتسيالىق شتاب جانە ينۆەستيتسيالىق ومبۋدسمەن ينستيتۋتى جۇمىس ىستەيدى. ينۆەستيتسيالىق شتابتىڭ جۇمىسى قايتا فورماتتالىپ, كۇشەيتىلدى.
وڭدەۋ ونەركاسىبىنە ينۆەستيتسيالاردى ىنتالاندىرۋ, قارجىلىق جۇكتەمەنى ازايتۋ جانە جوبالىق قۋاتقا جەدەل شىعۋ ماقساتىندا جاڭا وندىرىستەر 3 جىلعا سالىقتان بوساتىلاتىن بولادى. قر-دا وندىرىلمەيتىن تەحنولوگيالىق وندىرىستىك جابدىقتاردى يمپورتتاۋ كەزىندە ققس ەسەپتەۋ ادىسىمەن تولەنەدى (ققس-تان بوساتۋعا ۇقساس ءتيىمدى نورما).
ىسكەرلىك احۋالدى جانە بيزنەستى جۇرگىزۋ جاعدايلارىن جاقسارتۋ بولىگىندە جاڭا باستامالار ىسكە اسىرىلدى. مىسالى, ءىرى ينۆەستورلارمەن جەكە شارتتاردا كەلىسىمدەر جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ينۆەستيتسيالىق شارتتار بويىنشا قوسىمشا تەتىكتەر ەنگىزىلدى. ينۆەستيتسيالىق مىندەتتەمەلەر تۋرالى كەلىسىم جاساسۋ كەزىندە سالىق زاڭناماسىنىڭ 10 جىلعا تۇراقتىلىعىنا كەپىلدىك بەرىلەدى.
وسىلايشا, حۆق-نىڭ قر ءجىو — ءنىڭ ءوسۋى بويىنشا قولايلى بولجامدارى قازاقستاننىڭ ىشكى دامۋ باعىتىمەن تولىق راستالادى, ال ءورشىل ماقساتپەن 2029 جىلعا قاراي ەكونوميكانى 450 ملرد. دوللار وسىمگە جەتكىزۋگە بولادى.
Primeminister.kz
