قازاقستاندا تابيعي اپاتتارعا ارنالعان ساقتاندىرۋ جۇيەسى قاشان ازىرلەنەدى?

الەم ەلدەرىنە عالامدىق كليمات وزگەرىسى الاڭداتۋدا. سەبەبى كليمات وزگەرىسىنىڭ سالدارى جەردىڭ دەگراداتسياسى, سۋ كولەمىنىڭ ازايۋى سەكىلدى ولقىلىققا اكەلدى. قازاقستاندا دا تابيعي اپات كوبەيدى. الماتى ماعىنداعى جەر سىلكىنىسى, سەمەي ورمانىنداعى ءورت, سولتۇستىك جانە باتىس ايماقتاعى سۋ تاسقىنى بولعانىن بىلەمىز. الايدا ماسەلەنىڭ سەبەبىنەن بولەك, سالدارىن جويۋ دا الاڭداتىپ وتىر. ولاي دەيتىنىمىز, ءار اپاتتان كەيىن مەملەكەت قوماقتى قارجى ءبولىپ, زارداپ شەككەن تۇرعىندار مەن كاسىپكەرلەرگە وتەماقى تولەيدى. بۇل بيلىكتىڭ تىكەلەي جاۋاپكەرشىلىگى بولعانىمەن, ەكونوميكالىق تۇرعىدا ءارى الەمدىك تاجىريبەدە ءتيىمسىز قادام سانالادى. ساراپشىلار تابيعي اپات كەزىندەگى شىعىندى ساقتاندىرۋ كومپانيالارىن تارتا وتىرىپ جابۋ كەرەك دەگەن ۇستانىمدا. وكىنىشتىسى, ەلدە ساقتاندىرۋ مادەنيەتى دە, تابيعي اپاتقا ارنالعان رەسمي ساقتاندىرۋ جۇيەسى دە جوق.

 تاسقىننان ساباق الساق…

بيىل قازاقستاندا سوڭعى 80 جىلدا بولماعان ءىرى سۋ تاسقىنى ورىن الدى. مىڭداعان ادام باسپاناسىز قالدى, جۇزدەگەن كاسىپكەرلىك نىسان مەن ينفراقۇرىلىم ءب ۇلىندى. دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ دەرەگىنشە, 12 مىڭعا جۋىق تۇرىعىن ءۇيىن تاستاپ شىقسا, 15 وبلىس اپاتتى سەزىنگەن, كەلگەن شىعىن – 658 ملن دوللار. سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى – 144 ملن دوللار, باتىس قازاقستان وبلىسى – 141 ملن دوللار, اتىراۋ وبلىسى – 118 ملن دوللار, اقتوبە وبلىسى – 89 ملن دوللار, قوستاناي وبلىسى 77 ملن دوللار شاماسىندا زارداپ شەككەن.

مىنە, وسى شىعىندى ۇكىمەت قازىنادان بولەپ, جالپى سوماسى 13,3 ملرد تەڭگە بىرجولعى الەۋمەتتىك كومەك, 9,9 ملرد تەڭگە كولەمىندە 150 اەك-كە دەيىنگى وتەماقى تولەدى. رەسمي رەسۋرس – primeminister.kz سايتى جاريالاعان مالىمەتكە سەنسەك, بۇدان بولەك ۇكىمەت رەزەرۆىنەن, كاسىپكەرلىك سەكتوردادان قوسىمشا قارجى قارالعان.

«بيىل ۇكىمەت رەزەرۆىنەن 42,5 ملرد تەڭگە ءبولىندى. ونىڭ 400 ملن تەڭگەسى زارداپ شەككەن وتباسىلارعا قوستاناي وبلىسىنىڭ ارقالىق قالاسىنان 31 پاتەر ساتىپ الۋعا باعىتتالدى. 1,4 ملرد تەڭگە – قوستاناي وبلىسىنىڭ ارقالىق قالاسىنداعى, امانگەلدى جانە جانگەلدى اۋداندارىنداعى «قوستانايۋجەلەكتروسەرۆيس» كمك ەلەكتر جەلىلەرىن قالپىنا كەلتىرۋ كەتتى. ال 1,1 ملرد تەڭگە – باتىس قازاقستان وبلىسىنداعى جوعارى ۆولتتى ەلەكتر جەلىلەرىن كۇردەلى جوندەۋگە, 22,7 ملرد تەڭگە – اقمولا, اقتوبە, قوستاناي جانە سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىندا جول ينفراقۇرىلىمىن قالپىنا كەلتىرۋگە جۇمسالدى», – دەلىنگەن رەسمي مالىمەتتە.

ايتا كەتۋ كەرەك, شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە كەلگەن شىعىننىڭ بارلىعىن دەرلىك مەملەكەت وتەدى. بولىنگەن 12,1 ملرد تەڭگە ازدىق ەتىپ, «دەمەۋ» كورپوراتيۆتىك قورىنان تاعى 2,5 ملرد تەڭگە الىندى. ناتيجەسىندە وڭىرلىك كوميسسيالار 734 كاسىپكەرلىك ءوتىنىمىن ماقۇلداپ, 14,6 ملرد تەڭگە بەرگەن.

قازاقستاندىقتاردىڭ 3,2%-ى عانا ساقتاندىرىلعان

جىل باسىنان بەرى اقتوبە وبلىسىندا سۋ تاسقىنى سالدارىنان زارداپ شەككەن 63 شاعىن جانە ورتا بيزنەس وكىلى مەن 493 شارۋاشىلىققا كومەك بەرىلىپتى. ايماق اكىمدىگىنىڭ مالىمەتىنشە, بيۋدجەت قاراجاتىنان – 1,1 ملرد تەڭگە, «بولات وتەمۇراتوۆ» قورى ەسەبىنەن – 561,8 ملن تەڭگە, قوعامدىق قوردان – 0,3 ملرد تەڭگە كەتكەن. اقتوبەلىك كاسىپكەر باۋىرجان الين – وتەماقىنى تولىق العانداردىڭ قاتارىندا.

«قالا ماڭىندا دەمالىس «Cولنەچنىي» دەپ اتالاتىن كەشەنىمىز ورنالاسقان. 25 جىلعا جۋىق كاسىپتى دوڭگەلەتىپ, اۋقىمدى دەمالىس ورنىنا ايلانعان ەدى. سۋ تاسقىنى كەزىندە كەشەننىڭ جەرتولەسى مەن 1-قابىتىن سۋ باستى. باستاپقىدى ءوز بەتىمىزشە ارەكەت ەتىپ, ەسىك-تەرەزەنى قىمتاعان بولاتىنبىز. الايدا ناتيجە بولمادى. ونداعى م ۇلىكتەر ىسكە اسپاي قالدى. ءتىپتى, اۋلاداعى تاس توسەۋىشكە دەيىن جارامسىز كۇيگە جەتتى. 

اپاتتىڭ بەتى قايتقاننان كەيىن ارنايى كوميسسيا مەن باعالاۋ كومپانياسى كەلىپ شىعىندى ەسەپتەدى. سودان سوڭ وبلىستىق كاسىپكەرلىك بولىمىنە ءتيىستى قۇجاتتاردى تاپسىرىپ, وتەماقىنى 2 ايعا جۋىق كۇتتىم. سوڭىندا 28,8 ملن تەڭگە وتەماقى الدىم. قارجىعا جوندەۋ جۇمىسىن جۇرگىزىپ, كەشەندى قالىپتى جاعدايعا كەلتىرۋگە مۇمكىندىك تۋدى», – دەدى ب.الين.

كەيىپكەرمەن سويلەسۋ بارىسىندا سالاداعى ورتاق ولقىلىقتى بايقايدىق. كاسىپكەر قانشاما جىل بيزنەستى دامىتقانىمەن, اپاتتى جاعدايعا ارنالعان ساقتاندىرۋ جۇيەسىن پايدالانباعان. بۇل – جالعىز مىسال ەمەس, ەلدەگى كاسىپكەرلەردىڭ بارىندە بار پروبلەما.  قارجى نارىعىن رەتتەۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتىنشە, قازاقستانداعى تۇرعىن ءۇي-جايلاردىڭ 3,2 پايىزى عانا اپاتتان ساقتاندىرۋ جۇيەسىن پايدالانادى – حالىقارالىق ستاندارت بويىنشا وتە تومەن كورسەتكىش. بۇعان نە سەبەپ? نارىقتاعى كومپانيالاردىڭ وسالدىعى ما الدە حالىقتىڭ ساقتاندىرۋ مادەنيەتى تومەن بە?

العاشقى بولجامدى نەگىز ەتۋ ورىنسىز بولار. قازىر ەلدە 25 ساقتاندىرۋ كومپانياسى بار, ونىڭ 13-ءى دۇلەي ءزىلزالالاردان ساقتاندىرۋمەن اينالىسادى. كەيىنگى 5 جىلدا 2 جاڭا ساقتاندىرۋ كومپانياسى اشىلسا, 2 كومپانيا بىرىكتىرىلىپ, 1 ساقتاندىرۋ ۇيىمى ۇلتتىق دامۋ ينستيتۋتى بولىپ قايتا قۇرىلىپتى. بيىل اتالعان 13 كومپانياعا اپاتتى جاعداي وتەماقىسىن الۋ ءۇشىن 166 ءوتىنىم كەلگەن, ازاماتتارعا بەرىلگەن تولەم – 380 ملن تەڭگە.

نارىققا باسەكە دە, جۇيە دە بار. تابىس تا از ەمەس. كەيىنگى 5 جىلدا ساقتاندىرۋ كومپانيالارىنىڭ تازا پايداسى 639,5 ملرد تەڭگە جەتتى, بيىل 11 ايدا 206,8 ملرد تەڭگەنى قۇرادى. ءتىپتى, ساقتاندىرۋ كومپانيالارى بولاشاق تولەمدەرگە ارنالعان 201,8 ملرد  تەڭگە رەزەرۆ قالىستاستىرىپ ۇلگەرىپتى. دەمەك, ماسەلەنى مەملەكەت ساياساتى مەن ازاماتتاردىڭ ۇستانىمىنان ىزدەسەك بولاتىنداي.

قازاقستاندا اپات كەزىندە م ۇلىكتى ساقتاندىرۋ ەرىكتى تۇردە جاسالادى, ياعني ەشقاناداي مىندەتتى تولەم جوق, ازاماتتاردىڭ ءوز ەركى. سودان بولار, كوبى ق ۇلىقسىز ءارى مۇنداي قادامدى «جەلگە ۇشقان اقشا» سانايدى. تەك جىل باسىنان بەرى ورىن العان تاسقىن مەن جەر سىلكىنىسىنەن سوڭ ماسەلەگە كوڭىل بولەتىن توپتىڭ قاتارى ارتىپ كەلەدى. قارجى نارىعىن رەتتەۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتىنشە, قازىر الماتى وبلىسى تۇرعىندارىنىڭ 7,7 پايىزى ساقتاندىرۋعا جۇگىنگەن.

الماتى وبلىسىنىڭ ساقتاندىرۋعا بەت بۇرۋى تەگىن ەمەس. سەيسمولوگ القۋات نۇرماعامبەتوۆتىڭ ايتۋىنشا, ءىرى مەگاپوليس ءۇشىن قاتەر قايتالانۋى مۇمكىن. سوندىقتان حالىق مۇلكى مەن ءومىرىن ساقتاندىرۋعا تىرىسادى. مامان 2005-2006 جىلدارى الماتى قالاسىنىڭ ماڭىندا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋدى ەسكە الدى.

– ارنايى سەيسمولوگيالىق كارتالاردا ىقتيمالدى ءزىلزالا وشاقتارى ورنالاسقان بەلدەمدەر (سەيسموگەندىك بەلدەمدەر) كورسەتىلەدى. مۇنداي كارتالار رەسپۋبليكالىق جانە وبلىستىق دەڭگەيدە جاسالادى. الماتى وبىلىسىنىڭ جانە الماتى قالاسىنىڭ سەيسميكالىق اۋدانداۋ كارتالارى قازىر قولدانىستا بار. سوعان سۇيەنسەك, الماتى وبلىسىندا جەر سىلكىنىسىنىڭ تولاستامايتىنىن كورۋگە بولادى. ءالسىز جەراستى دۇمپۋلەرىن ەسەپكە الماعاندا, جىل باسىندا ەكى رەت بولعان 5-بالدىق جەرسىلكىنىستەرى – ءسوزىمىزدىڭ دالەلى, – دەدى سەيسمولوگ.

ورتالىق ازيا: تالپىنىس پەن تاجىريبە

دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ دەرەگىنشە, تابيعي اپاتتارعا ارنالعان ساقتاندىرۋ جۇيەسى – ورتالىق ازيانىڭ ورتاق ولقىلىعى. ۇيىم دامۋشى ەلدەردە ورىن الاتىن اپاتتى جاعدايدىڭ 90 پايىزى ساقتاندىرىلماعان دەپ وتىر. ورتالىق ازياداعى زارداپتى ساقتاندىرۋدىڭ ۇلەسى ءىجو-نىڭ 1 پايىزىنا دا جەتپەيدى ەكەن. سالدارىنان ەل بيلىگى كەتكەن شىعىندى قازىنادان وتەۋگە ءماجبۇر.

ايتا كەتەيىك, جاھاندىق جىلىنۋعا بايلانىستى ورىن العان كليماتتىڭ وزگەرۋى جەر پلانەتاسىنا اسەر ەتكەنى تۇسىنىكتى. دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ ورتالىق ازيا بويىنشا ايماقتىق ديرەكتورى تاتيانا پروسكۋرياكوۆا باق-تا جاريالانعان پىكىرىنە سۇيەنسەك, بۇل كورشى ەلدەردىڭ بىرلەسە ارەكەت ەتۋىن قاجەت ەتەدى.

«كليماتتىڭ وزگەرۋى وزەكتى ماسەلە جانە ونى ورتالىق ازيا ەلدەرى بىرىكسە عانا شەشە الادى. الدىمىزدا ۇلكەن ماسەلە تۇر. ول – «جاسىل» قارجىلاندىرۋ مەن ينۆەستيتسيانى ىنتالاندىرۋ ءۇشىن جاسىل ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋ, جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا, تۇراقتى اۋىل شارۋاشىلىعى جانە تابيعي رەسۋرستاردى ءتيىمدى باسقارۋ. ءبىز ورتالىق ازيا ۇكىمەتتەرىمەن تىعىز جۇمىس ىستەي وتىرىپ, بۇل ورتاق ماسەلەنى شەشۋگە اتسالىسامىز. اناليتيكالىق باعدارلامالار, ۇسىنىستار ازىرلەيمىز. سونداي-اق ورتالىق ازيا حالقىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن باسىم ينۆەستيتسيالىق جوبالاردى قارجىلاندىرامىز», – دەدى ول.

كليماتتىق ماسەلەلەردىڭ ىشىندە ورتالىق ازيادا سۋ تاپشىلىعىنىڭ جىل سايىن باستى پروبلەماعا اينالىپ كەلە جاتقاندىعىن ايتا كەتۋ كەرەك. وسىدان 3 جىل بۇرىن ەكولوگيا, گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار ءمينيسترى ماعزۇم مىرزاعاليەۆ قازاقستاندا كليمات ماسەلەلەرى بويىنشا ورتالىق ازيانىڭ ايماقتىق حابىن قۇرۋ تۋرالى باستاما كوتەرگەن بولاتىن. ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ بيىل تامىزدا «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە جاريالانعان «ورتالىق ازيانىڭ جاڭعىرۋى: تۇراقتى دامۋ جانە وركەندەۋ جولىندا» اتتى ماقالاسىندا ورتالىق ازيا ەلدەرىن سۋ, قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدە ورتاق تاسىلدەردى ازىرلەۋگە شاقىرىپ, كوپتەگەن ماڭىزدى ماسەلەلەردى ورتاعا قويعانى ەسىمىزدە.

قاراشادا استانا قالاسىندا وتكەن دۇنيەجۇزىلىك بانك وكىلدەرىنىڭ جيىنىندا ەكونوميست مارتين مەلەتسكي قىزىقتى دەرەك كەلتىرگەن بولاتىن. ونىڭ سوزىنشە, وتكەن جىلى الەمدە ورىن العان تابيعي اپاتتىڭ زاردابىن جويۋعا ساقتاندىرۋ جۇيەسىنەن 280 ملرد دوللار جۇمسالعان. سوندىقتان دامۋشى ەلدەرگە بۇل باعىتقا ويىساتىن ءسات كەلدى.

– بىرنەشە جىلدا ورتالىق ازياداعى تابيعي اپات كوبەيگەنىن كورىپ وتىرمىز. قازاقستاندا سۋ تاسقىنى, وزبەكستاندا جەر سىلكىنىسى, قىرعىزستاندا سەل اۋىر جاعدايعا اكەلۋى مۇمكىن.  2023 جىلدىڭ وزىندە تاجىكستاندا 800-دەن استام تابيعي اپات تىركەلدى. وسى ساتتە ساقتاندىرۋ جۇيەسى دامىعان بولسا, قارجى جەتىسپەۋشىلىگىن شەشۋگە, رەزەرۆتى قور جاساقتاۋعا, ءتىپتى ەكونوميكانى وڭالتۋعا سەپتىگىن تيگىزەر ەدى. تابيعي اپات سالدارىنان حالىق كەدەيلەنىپ, اۋىل شارۋاشىلىعى تۇرالاپ قالاتىنى قيىن, – دەدى مارتين مەلەتسكي.

ساراپشىنىڭ پىكىرى وڭ. تاجىريبە كورسەتكەندەي, تابيعي اپاتتان سوڭ جەدەل قۇتقارۋ, ينفراقۇرىلىم مەن جىلجىمايتىن م ۇلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ – مەملەكەت موينىندا.  وعان زارداپ شەككەندەرگە كومەك ءۇشىن جاسالاتىن سالىق جەڭىلدىگىن, اپات سالدارىنان ازاياتىن تۋريست سانىن, ينۆەستورلاردىڭ وينامالى پىكىرىن قوسىڭىز. سول سەبەپتەن ساقتاندىرۋعا ارتىق شىعىن دەپ ەمەس, بولاشاققا ينۆەستيتسيا ەسەبىندە قاراۋدى ۇسىنۋدا.

ۇيىم ەسەبىنە سۇيەنسەك, ساقتاندىرۋ كومپانيالارى 2010 جىلى چيليدەگى جەر سىلكىنىسى كەزىندە – 95 پايىز, 2011 جىلى جاڭا زەلاندياداعى اپات ساتىندە – 70 پايىز, جاپونياداعى ءزىلزالا كەزىندە 40 پايىز شىعىندى جاپقان. ونىڭ ۇستىنە ساراپشىلار ساقتاندىرۋ جۇيەسى دامىعان ءۇش ەلدى ءجيى مىسال ەتەدى. ونىڭ ىشىندە جاڭا زەلانديا, ماروككو جانە بىزگە جاقىنى – تۇركيا بار.

– تۇركيانى مىسالعا الايىق, ونداعى حالىقتىڭ 70 پايىزى, ءوندىرىستىڭ 75 پايىزى جەر سىلكىنىسى ىقتيمال ايماقتا ورنالاسقان. 1999 جىلى كودجاەلي ايماعىندا جەر سىلكىنىسى بولعان كەزدە ەلدەگى تۇرعىن ءۇيدى تابيعي اپاتتان ساقتاندىرۋ ۇلەسى نەبارى 5 پايىز ەدى. تۇركيا بيلىگى جىل وتپەي ساقتاندىرۋ يندۋسترياسىن قالىپتاستىرىپ, تابيعي اپاتتاردان ساقتاندىرۋ ءپوليسىن (TCIP) قۇردى. قازىر ولاردا ءومىردى ساقتاندىرۋعا قاراعاندا اپاتتى جاعدايدان ساقتاندىرۋ جۇيەسى تانىمال, – دەدى ءتۇسىندىردى دۇنيەجۇزىلىك بانك وكىلى يۆو مەنزينگەر.

قازىر تۇركيادا اپاتتى جاعدايعا ماماندانعان 37 ساقتاندىرۋ كومپانياسى مەن 17 مىڭنان استام ساقتاندىرۋ كومپانياسى جۇمىس ىستەيدى. ولار وتكەن جىلى كاحرامانماراشتاعى جەر سىلكىنىسى كەزىندە 4 ايدا 500 مىڭعا جۋىق وتەماقى ءوتىنىمىن قاراعان. تاڭ قالارلىعى, ازاماتتارعا العاشقى وتەماقى العاشقى تاۋلىكتەن باستاپ تولەنىپتى. ارنايى جەدەل جەلى مەن سايتتى دا جولعا قويىپ, بۇگىنگە دەيىن حالىققا 39 ملرد تۇرىك ليراسىن بەرگەن.

سونىمەن قاتار ماروككو مىسالى دا قالىس قالمادى. ۇيىم وكىلدەرى اتالعان مەملەكەتتىڭ قوسكومپونەنتتى جۇيەسىن ماقتايدى. 2018 جىلى ەنگىزىلگەن جۇيەنىڭ ەرەكشەلىگى, اپاتتى جاعداي كەزىندە ەكى ساقتىق جولى بار. العاشقىسى – نارىقتاعى ساقتاندىرۋ كومپانيالارى, كەيىنگىسى – اپاتتان قورعاۋعا ارنالعان ىنتىماقتاستىق قورى (FSEC). ناقتىراق ايتساق, حالىق ساقتاندىرۋ كومپانيالارىنىڭ قىزمتىنە جۇگىنۋگە مىندەتتەلگەن. ال بيلىك اپاتتان قورعاۋعا ارنالعان ىنتىماقتاستىق قورى ارقىلى حالىقتىڭ وسال توبىنىڭ ساقتاندىرۋ اقىسىن تولەيدى ءارى اپات كەزىندە كومەك كورسەتەدى. مەملەكەت كومەگىنىڭ ءوزى ساقتاندىرۋ كومپانيالارىنان تۇسكەن سالىق ەسەبىنەن جۇرگىزىلەتىنى تاعى بار.

دۇنيەجۇزىلىك بانك قازاقستاننىڭ جاعدايىن دا سارالاپ وتىر. ءتىپتى ارتىق-كەم تۇسىن دا ءدال ايتتى دەسەك ارتىق ەمەس. مىسالى, ۇيىمنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىن ساقتاندىرۋ بويىنشا باس مامانى چارلز ستاتلي زاڭداعى وزگەرىستى تىلگە تيەك ەتكەن بولاتىن.

– قازاقستان 2004 جىلى وسىمدىك شارۋاشىلىعىنداعى مىندەتتى ساقتاندىرۋ تۋرالى زاڭ قابىلداندى, مۇندا ءونىمنىڭ ينۆەستيتسيالىق قۇنىنا قاتىستى مىندەتتى ساقتاندىرۋ جۇيەسى, مەملەكەتتىك-جەكەشەلىك ارىپتەستىكتە 50 پايىزعا دەيىن مەملەكەت قارجىسىن پايدالانۋ, ەگىس القابىنىڭ 75 پايىزىن ساقتاندىرۋ جۇزەگە استى. الايدا 2020 جىلى زاڭعا وزگەرىس ەنىپ, وسىمدىك شارۋاشىلىعىنداعى ساقتاندىرۋ ەرىكتى فورماعا اۋىستى. دەگەنمەن qoldau.kz سەكىلدى تسيفرلىق باعدارلامانىڭ جەمىستى ناتيجە بەرگەنىن جوققا شىعارا المايمىز, – دەدى ول.

جالپى ورتالىق ازيا ەلدەرى قاراپ جاتقان جوق. مىسالى, 2015 جىلى قىرعىزستاندا ءزىلزالادان ساقتاندىرۋدىڭ مىندەتتى باعدارلاماسى قۇرىلدى. قازىر 11 پايىز قىرعىزستاندىق ساقتاندىرىلعان. ال وزبەكستان مەن تاجىكستان دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ كومەگىمەن اپاتتى جاعدايعا ارنالعان رەزەرۆتى قور قۇرۋ, ساقتاندىرۋ رەفورماسىن جۇرگىزۋ ءىسىن قولعا الدى. قازاقستان بولسا, ساقتاندىرۋ جۇيەسىن رەتتەۋدى نارىق ىرقىنى بەرۋگە بەل شەشكەن.

قازاقستاندا قانداي جول ءتيىمدى?

قازىر قازاقستاندا تابيعي اپاتتاردان ساقتاندىرۋ ءۇشىن مىندەتتى نەمەسە جۇكتەلگەن ساقتاندىرۋدى قاراستىرىلۋدا. جوبا جۇزەگە اسسا, ەلدەگى تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى ساقتاندىرۋمەن قامتىلۋى ىقتيمال. ازىرگە ساقتاندىرۋ جارناسىنىڭ مولشەرى, تومەنگى شەكتى بەلگىلەۋ وڭاي ەمەس. ول ءۇشىن اۋقىمدى ستاتيستيكالىق دەرەكتى ساراپتاۋ قاجەت.

«ەڭ ءتيىمدى مودەل – مەملەكەتتىك-جەكە ارىپتەستىك قاعيداتى بويىنشا قورعاۋ تەتىگىن قۇرۋ. حالىقارالىق تاجىريبە كورسەتكەندەي, ساقتاندىرۋ ۇيىمدارى ءىرى تابيعي اپاتتاردىڭ زالالىن تولىعىمەن وتەي المايدى. تابيعي اپات قاۋپىنە ءجيى ۇشىرايتىن ەلدەردىڭ باسىم بولىگىندە, سونىڭ ىشىندە تۇركيا, رۋمىنيا, فرانتسيا, يسپانيا, ماروككو, اقش جانە قىرعىزستاندا اپاتتىق تاۋەكەلدەردى ساقتاندىرۋ مىندەتتى»,- دەپ اتاپ ءوتتى قر قارجى نارىعىن رەتتەۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى ءمادينا ابىلقاسىموۆا.

ماڭىزدىسى, وزگەرىسكە قادام جاسالدى, ناتيجە جاقىن. وسى رەتتە اگەنتتىككە جوبانىڭ قاشان جۇزەگە اساتىنى تۋرالى رەسمي ساۋال جولداعان بولاتىنبىز. بىلگەنىمىز, قازىر جاڭا باستاما پىسىقتالۋ ۇستىندە, كەلەر جىلى ناقتى تالاپتارى بەلگىلەنبەك.

«مەملەكەتتىك ورگاندار جانە حالىقارالىق ساراپشىلارمەن (ازيا دامۋ بانكى, دۇنيەجۇزىلىك بانك) بىرلەسكەن جۇمىس جۇرۋدە, قاراستىرىپ وتىرعان نۇسقانىڭ ءبىرى – اپاتتى جاعدايلارعا ارنالعان تۇرعىن ۇيلەردى مىندەتتى ساقتاندىرۋدى ەنگىزۋ. جۇمىس بارىسىندا تۇركيا, يسپانيا, فرانتسيا, گەرمانيا, يندونەزيا جانە جاپونيا سياقتى ەلدەردىڭ مودەلى زەرتتەلدى. قازاقستان ءۇشىن اپاتتى تاۋەكەلدەردەن ساقتاندىرۋ مودەلىنىڭ نەگىزگى پارامەترلەرىن پىسىقتاۋ 2025 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن جالعاسادى», – دەلىنگەن حات ماتىنىندە.

وسى ورايدا «وتاندىق ساقتاندىرۋ كومپانيالارى بۇل جۇكتەمەگە دايىن با, ولاردى قاداعالاۋ قالاي جۇرگىزىلەدى?» دەگەن زاڭدى ساۋال تۋىندايدى. بايقاۋىمىزشا, اتالعان مىندەت قارجى نارىعىن رەتتەۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگىنە جۇكتەلەتىن سەكىلدى. قازىردىڭ وزىندە اگەنتتىك قۇزىرەتىنە ساقتاندىرۋ ۇيىمدارىن تەكسەرۋ, بەلگىلەنگەن ەرەجەلەردى ساقتاۋىن قامتاماسىز ەتۋ كىرەدى. ساقتاندىرۋ ۇيىمىن قۇرۋعا رۇقسات بەرۋ, باسشىلىق قىزمەتكەرلەرگە قويىلاتىن بىلىكتىلىك تالاپبىگ بەلگىلەۋ, ساقتاندىرۋ شارتتارىن ەسەپكە الۋ ءتارتىبىن انىقتاۋ دا وسى مەكەمە ارقىلى جۇرگىزىلەتىنى تاعى بار. وعان قوسا ساقتاندىرۋ سەكتورىن رەتتەۋ ءۇشىن «ساقتاندىرۋ تولەمدەرىنە كەپىلدىك بەرۋ قورى» اق جۇيەلى جۇمىس ىستەۋدە.

ەرسىن شامشادين