«قازاقتاردىڭ ورتاق اتا-باباسى جوق»: گەنەتيك حالقىمىزدى نەلىكتەن تازا ازيالىق تيپكە جاتقىزۋعا بولمايتىنىن ايتتى

فوتو:  freepik.com

قازاقستاندىق گەنەتيكتەر گەرمانياداعى ماكس پلانك اتىنداعى ەۆوليۋتسيالىق انتروپولوگيا ينستيتۋتىمەن ىنتىماقتاسىپ, قازاقستاننىڭ قازىرگى حالقىنىڭ ءتۇرلى رۋ-تايپالىق ارعى اتالارىن, ەجەلگى گەنەتيكالىق ماتەريالدارىن زەرتتەدى. ايتۋلارىنشا, حالقىمىزدا كوپ قان ارالاسۋلار بولعاندىقتان قازىرگى قازاقتاردى تازا ازياتتىقتار دەپ ايتا المايمىز. بۇل تۋرالى qandastar.kz Caravan.kz پورتالىنا سىلتەمە جاساپ حابارلايدى.

ارحەولوگتارمەن بارلىعى 465 گەنەتيكالىق ماتەريالدىڭ ۇلگىسى زەرتتەلگەن. ولار قازاقستاندا, رەسەيدە, قىرعىزستاندا, وزبەكستاندا جانە موڭعوليادا جينالعان.

بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى PhD پروفەسسور لەيلا جانسۇگىروۆانىڭ ايتۋىنشا قازاقستاننىڭ ەۋرازيانىڭ ورتاسىندا ورنالاسۋىنىڭ ءوزى ەجەلگى گەنومىمىزدا ءاردايىم كورىنىس تاپقان.

“بىزدە ەۋروپالىق جانە ازيالىق كومپونەنتتىڭ تەڭ ۇلەسى بار. قازىر ءبىز ارالاسۋلار ناتيجەسىندە ەرەكشەلەنەمىز. حالقىمىزدى وڭتۇستىك-شىعىس ازياداعىداي “تازا ازيالىقتار” دەپ اتاۋعا كەلمەيدى. بىزدە باسقا ارالاس كومپونەنتتەر بار.

جالپىلاي العاندا حالقىمىزدا تەك ءبىر عانا اتا-بابا جوق. تاريحقا سۇيەنسەك, قازاق حالقى ەتنيكالىق جاعىنان ءارتۇرلى تايپالاردىڭ, ءارتۇرلى ارالاسۋلارىمەن بولعان وداق. ءتىپتى, قازىر وڭتۇستىك تۇرعىندارىنىڭ سىرتقى كەلبەتىنە قاراساڭىز, ول اقتوبەلىكتەردەن ەرەكشەلەنەدى”, – دەدى مامان.

پروفەسسور ەل اۋماعى بىرنەشە كەزەڭدە بىرنەشە مادەني وزگەرىستەرگە تاپ بولعانىن جەتكىزدى.

“نەوليت داۋىرىندەگى العاشقى قونىس بوتاي پەتروپاۆل مەن كوكشەتاۋ اراسىندا ورنالاسقان. قازىرگى ۋاقىتتا سول جەردە ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىش قويىلعان. بوتايدان كوپتەگەن شارۋاشىلىق قۇرىلىس, وتتىقتار, شۇڭقىرلار, سۇيەكتەر مەن قۇرالدار تابىلدى. بۇل جەردە ۇلكەن پوپۋلياتسيا بىرنەشە عاسىر بويى ءومىر سۇرگەن. بۇل ءبىزدىڭ ەرامىزعا دەيىن 3-4 مىڭ جىل. دەگەنمەن زەرتتەۋلەرىمىز بويىنشا ول كەزەڭنەن پوپۋلياتسيا جويىلىپ كەتكەن. سايانو-بايكال وڭىرىندە كەيبىر ىزدەر قالدى. الايدا تەك قان ارالاسۋلارى عانا بار. بۇل پوپۋلياتسيانىڭ جويىلۋىنا ساق كەزەڭى, ەرتە تەمىر ءداۋىرى سەبەپ بولدى. جاۋىنگەرلىك ماقساتتاعى حالىقتار جەرلەردى جاۋلاپ الا باستادى, ال بەيبىت حالىق جويىلدى. ال بىزدە ساق مادەنيەتىنىڭ سيمۆولى «التىن ادام», مەن بوتاي مادەنيەتىنىڭ مۇراسى بار. الايدا گەنىمىز جوعالدى. قازىر بىزدە عۇن, شىڭعىس حان, جوشى حان, دنك-سى بار. قازاق حالقىنىڭ ەتنوسى 15 عاسىردىڭ ورتاسىنا قاراي قالىپتاسا باستادى. سول كەزدەردە ءبىز قىرعىزدار مەن وزبەكتەردەن اجىراتا الىندىق. ياعني, تەرريتوريالاردى ەتنيكالىق تايپالار بەكىتىپ, ولار ءبىر وداقتا ءومىر ءسۇردى”, – دەپ قوستى ول.

لەيلا جانسۇگىروۆا باستاپقىدا قازاقتاردا تۋىستىق نەكە بولعانىن العا تارتتى.

“مىسالى, ساق تايپالارى ساق التىندارىن ساقتاۋ ءۇشىن ديناستيالىق نەكە تاجىريبەسىن قولداندى. ياعني, اعا مەن قارىنداس شاڭىراق قۇرىپ, ءومىر ءسۇردى. بىراق بۇل حالىقتىڭ جويىلۋىنا اكەلدى. قاراپايىم ادامدار مۇنى بايقادى. سول كەزدەن باستاپ جەتى ۇرپاقتان تۋىس ادامدارمەن بايلانىسقا تىيىم سالىنعان. بۇل عاسىرلار بويى ساقتالعان ومىرلىك دانالىق. بۇل ءبىزدى وزبەكتەردەن ەرەكشەلەندىرەدى. ولاردا, بىلەسىزدەر, تۋىستار اراسىندا نەكە قيۋعا بولادى. ول كەزدە جازۋ جوق, تەك اۋىزشا شىعارماشىلىق, فولكلور, كۇي جانە ت.ب. ارقىلى ۇرپاقتارعا دانالىق جەتكىزىلىپ وتىرعان. “ەگەر ساۋ ۇرپاق قالاساڭ, جاقىن تۋىسىڭا ۇيلەنبە. باسقا اۋىلدان كەلىن ىزدە” دەگەن سوزدەر جەتكىزىلىپ كەلگەن”, – دەدى مامان.

پروفەسسور وسى تۇستا گەنەتيكا بويىنشا قازاقتاردىڭ بەلگىلى ءبىر سپورت تۇرىمەن اينالىسۋى كەرەك دەپ ايتۋعا بولمايتىنىن جەتكىزدى.

“دەگەنمەن ءبىز جالپى گەنەتيكالىق پاسپورت قۇراستىرا الامىز. ول گەنوتيپتىڭ سپورتقا قاتىستى جالپى بەيىمدىلىگىن كورسەتەدى. بەلگىلى باعدارلامالار بويىنشا گەنەتيكالىق تەستىلەۋ ادامداردىڭ فيزيكالىق الەۋەتىن اشۋعا بولادى. مىسالى, جىلدامدىق-كۇش قابىلەتتەرىنە, بۇلشىقەت ماسساسىن جيناۋعا, توزىمدىلىككە جاۋاپ بەرەتىن گەندەر بار. ادام ءوز گەنوتيپىن ءبىلىپ, ەگەر جىلدام بۇلشىقەت تالشىقتارى باسىم بولسا, وندا ول پاۋەرليفتينگپەن اينالىسا الادى. ال ەگەر باياۋ بۇلشىقەت تالشىقتارى باسىم بولسا, وندا ول توزىمدىلىكتى تالاپ ەتەتىن سپورت تۇرلەرىنە, مىسالى, مارافوندىق جۇگىرۋگە كوبىرەك بەيىم”, – دەدى ول.

پروفەسسور پسيحوگەنەتيكالىق سيپاتتامالار زات الماسۋدى جانە سپورتتىق قاسيەتتەردى كورسەتەتىنىن جەتكىزدى.

“مىسالى, سپورتشى كەرەمەت فيزيكالىق فورمادا بولۋى مۇمكىن. بىراق سترەسس جاعدايلارىنا تومەن اداپتاتسيادا بولسا, وليمپيادا كەزىندە ول جاقسى ناتيجەلەر كورسەتپەۋى مۇمكىن. گەنەتيكالىق تەستىلەۋدەن ۋاقىتىندا ءوتۋ ارقىلى بوكسپەن نەمەسە شاحماتپەن اينالىسۋدى وڭاي تاڭداۋعا كومەكتەسەدى. زەرتتەۋ ادامنىڭ جاراقاتتارعا, جىلدام جازىلۋعا, بۇلشىقەتتەردىڭ قالپىنا كەلۋىنە قانشالىقتى بەيىم ەكەنىن كورسەتۋى مۇمكىن. گەنەتيكالىق تەست سپورتقا بايلانىستى اۋرۋلاردى انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى”, – دەپ قورىتتى ول.

عالىمنىڭ ايتۋىنشا, ۇزاق ۋاقىتتان بەرى قىتاي مەن سينتسزياندا بالالاردى سپورت سەكتسيالارىنا قابىلداۋ ءۇشىن گەنەتيكالىق تەستتەردى قارالادى. عالىمدار جاس سپورتشىلاردىڭ سىلەكەيىن الۋ ارقىلى گەنەتيكانى زەرتتەيدى. دەگەنمەن پروفەسسور گەنوتيپ سپورتتىق قاسيەتتەردىڭ 85%-ىن انىقتايتىنىن, ال قالعان 15-20%-ى تاماقتانۋ, قارقىندى جاتتىعۋلار, سپورتقا موتيۆاتسيا جانە ت.ب. سەبەپتەن ەكەنىن اتاپ ءوتتى.