الەم جاڭالىقتارىجاڭالىقتار
مەملەكەتارالىق كەلىسىمدەر ترانسشەكارالىق سۋ رەسۋرستارىن رەتتەۋگە قالاي ىقپال ەتۋدە?
بۇۇ-نىڭ مالىمەتىنشە, الەم حالقىنىڭ 40 پروتسەنتى ترانسشەكارالىق وزەن-كولدەردىڭ ماڭىنا قونىستانعان, تەك بەستەن ءبىر بولىگىندە عانا سۋ رەسۋرسىن بىرلەسە پايدالانۋ بويىنشا كەلىسىم بار. كورشىلەس ەلدەردە دە سۋ رەسۋرستارىنىڭ بىركەلكى بولىنبەۋى, بالاما كوزدىڭ قاراستىرىلماۋى قوعامدىق نارازىلىقتىڭ باستاۋىنا اينالۋدا. اسىرەسە تاجىكستان مەن قىرعىزستان سىرداريا مەن ءامۋداريا وزەنىن ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋ ماقساتىندا پايدالانسا, تۇرىكمەنستان مەن وزبەكستان اۋىل شارۋاشىلىعىنا كەڭىنەن قولدانادى. قحر-داعى باتىس ايماقتاعى تۇرعىن سانىن ۇلعاتۋ, رەسەيدەگى وزەندەردىڭ لاستانۋى ماسەلەنى ۋشىقتىرا تۇسكەن. وسى ورايدا وڭىرلىك ىنتىماقتاستىق شەڭبەرىندە ماسەلەنى قالاي شەشۋگە بولاتىنىن ساراپتاپ كورەلىك.
«سوڭعى تۇرعىن ەكەنىڭدى سەزىنۋ – اۋىر قاسىرەت»
بەكقالي بەكباۋلوۆ – ارال اۋدانىنداعى ۇيالى اۋىلىنىڭ سوڭعى تۇرعىنى. كەزىندە جال تولقىنى جاعاعا ۇرعان تەڭىزدە بالىق اۋلاپ, ۇياداي ۇيالى اۋىلىنىڭ قاۋىم ەل بولعانىن كوردى. الايدا جىل سايىن تەڭىزگە قۇياتىن سىرداريا وزەنىنىڭ ارناسى تارىلدى, تىرشىلىكتىڭ كۇي تايدى. امالسىز بەكقالي دا اۋىلداستارىمەن بىرگە ەلدى مەكەندى تاستاپ شىعۋعا ءماجبۇر بولعان.
شولدەگى ءۇي. فوتو: ر.ياششەنكو
– ۇيالى اۋىلى مەن ارال قالاسىنىڭ اراسى 361 شاقىرىم. اۋىلدى تەڭىز قورشاپ جاتاتىن. 1972 جىلدىڭ كۇزىنەن باستاپ بالىقشى قايىقتارى قايىرلاپ, جاعاعا كەلە الماي قالدى. بۇدان ءارى بۇل جەردە تىرشىلىك ەتۋ قيىنعا سوقتى, قونىس اۋدارماسا بولمادى. تۇرعىنداردىڭ كوبى 10 شاقىرىم جەردەگى بەكتاۋ قىستاعىنا ات باسىن بۇرعان-دى. ءبىز, بىرنەشە شاڭىراق سوڭعى ساتكە دەيىن كۇدەر ۇزبەي اۋىلدا بولدىق. تەڭىز تولار, ەل ورالار دەگەن ويدىڭ جەتەگىندە ەدىك. ءىستىڭ وڭالماسىن تۇيسىگىمىزبەن سەزگەن كۇنى جىلاپ-ەڭىرەپ, «يل-6» موتورلى قايىعىنا وتىرعانىم كوز الدىمدا. اۋىلدىڭ سوڭعى تۇرعىنى ەكەنىڭدى سەزىنۋ – اۋىر قاسىرەت, – دەدى ول.
ترانسشەكارالىق وزەندەردىڭ ماسەلەسىن ايتار تۇستا ارال تەڭىزىنىڭ احۋالىنا توقتالماسا بولمايدى. سەبەبى ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنە ورتاق سۋ – سىرداريا وزەنىنىڭ ورتايۋى تەڭىزدىڭ بۇگىنگى حالىنە اكەلدى. سالدارى اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىن تۇرالاتىپ عانا قويماي, جەرگىلىكتى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاڭا ارناعا بۇرعان بولاتىن. تەڭىزگە تىرشىلىگىن بايلاعان تۇرعىندار تەنتىرەپ, تابىستى كاسىپتەر كەمىدى. تەڭىز تارتىلعالى ۇيالى سەكىلدى قانشاما اۋىل قاڭىراپ قالدى: جالپاق, ايجارىمتاس, كوزجەتپەس, ۇزىنقايىر, قاسقابۇلان, توقپان, بايان, قوسارال, اۋان…
قازاقستان بيىلدان باستاپ حالىقارالىق ارالدى قۇتقارۋ قورىنا توراعالىق ەتەدى. ءۇش جىلدىق توراعالىق كەزەڭىندە سۋ رەسۋرسىن ءتيىمدى پايدالانۋ ماقساتىندا وڭىرلىك ىنتىماقتاستىق تەتىكتەرىن دامىتۋعا نيەتتى. قازىردىڭ وزىندە قىتاي, رەسەي جانە ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن ترانسشەكارالىق وزەندەر بويىنشا 35-كە جۋىق وتىرىس وتكىزىلىپتى. ونىڭ ىشىندە قىرعىزستانمەن جانە وزبەكستانمەن شۋ, تالاس, سىرداريا ترانسشەكارالىق وزەندەرى ارقىلى قازاقستانعا سۋ بەرۋ تۋرالى ۋاعدالاستىققا قول جەتكىزىلسە, قىتايمەن 20-دان استام وزەن, سونىڭ ىشىندە ەرتىس جانە ىلە وزەندەرى بويىنشا كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلۋدە.
ورتالىق ازيادا ورتاق كەلىسىم ورناي ما?
دۇنيەجۇزىلىك مەتەورولوگيالىق ۇيىمىنىڭ مالىمەتىنشە, 2050 جىلعا قاراي 5 ملرد ادام سۋ تاپشىلىعىن سەزىنۋى مۇمكىن. ول كەزەڭدە قازاقستان سۋعا ەڭ مۇقتاج مەملەكەتتەر قاتارىنا كىرەدى دەگەن بولجام بار. بۇل دولبار تەگىن ەمەس. بۇگىندە قازاقستانداعى 65 پايىز سۋ اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنا جۇمسالادى, ونىڭ جارىمىنان استامى ءتيىمسىز پايدالانىلىپ, قۇمعا سىڭەدى. سىرداريا, جايىق, ىلە وزەندەرى تايىزدانىپ, كورشى ەلدەردەگى ەكولوگيالىق جاعداي مەن سۋ تۇتىنۋ كولەمى ۋشىعۋدا. مىنە, وسىنداي سىن ساتتە يرريگاتسيا جانە درەناج جۇيەلەرىن جاڭعىرتۋ, ترانسشەكارالىق وزەندەردەگى سۋ رەسۋرستارىن ەسەپكە الۋ مەن مونيتورينگ جۇمىسى ماڭىزدى بولماق. مۇنداي مازمۇنداعى ويدى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ تا ايتقانى ەستە.
«ورتالىق ازياداعى قۋاڭشىلىق پەن سۋ تاسقىنىنان كەلەتىن شىعىن جالپى ىشكى ءونىمنىڭ 1,3 پايىزى دەڭگەيىندە دەپ باعالانادى. اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارىنىڭ ونىمدىلىگى 30 پايىزعا دەيىن كەمىپ, 2050 جىلعا دەيىن 5 ميلليونعا جۋىق ىشكى كليماتتىق ميگرانتتىڭ پايدا بولۋىنا اكەپ سوقتىرادى. بىزدەگى مۇزدىقتاردىڭ كولەمى قازىر 30 پايىزعا قىسقاردى. ايماقتاعى ەكى ۇلكەن وزەن سىرداريا مەن امۋدارياداعى سۋ دەڭگەيى 2050 جىلعا قاراي 15 پايىزعا تۇسەدى», – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
قازاقستاندا ۇزىندىعى مىڭ شاقىرىمنان اساتىن 7 وزەن بار. ىشىندە ەسىل عانا ەلىمىزدەن باستالادى. جايىق, توبىل – رەسەيدەن, ەرتىس, ىلە – قىتايدان سىرداريا, شۋ – قىرعىزستاننان كەلەدى.
ايتا كەتەرلىگى, سىرداريا وزەنى قىرعىز الاتاۋىنان باستالعانىمەن, باسىم دەنى وزبەكستاننان وتەدى. سوندىقتان ترانسشەكارالىق وزەندەردى ءتيىمدى پايدالانامىز دەسەك, كەلىسىمنىڭ باسى قوس ەلدەن باستالۋى كەرەك-اق. بۇل رەتتە العاشقى ۋاعدا دا جاسالدى. سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسىنا سۋ جىبەرۋ بويىنشا ۇكىمەتارالىق كەلىسىمدەر ءوتىپ, بىرلەسە باقىلاۋ جۇزەگە اسقان.
ماسەلەن, جۋىردا قازاقستان مەن وزبەكستان قوس مەملەكەت تۇتىناتىن سۋدىڭ ناقتى كولەمىن ەسەپتەۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن سۋ ەسەپتەيتىن قوندىرعىلاردى ورناتۋ جونىندە كەلىسىمگە كەلدى. ەرەكشەلىگى سول, قوندىرعىنى اركىم ءوز جەرىندە ەمەس, كورشى ەلدە ورناتادى. ياعني, قازاقستان وزبەكستان اۋماعىندا سۋ ەسەپتەيتىن قۇرال ورناتسا, وزبەك تاراپى ءبىزدىڭ ەلدە ءوز قوندىرعىلارىن قويادى. سونداي-اق تاراپتار ءوزارا ونلاين-رەجيمدە اقپارات الماسامىز دەپ كەلستى. قازاقستان وزبەكستاننىڭ اۋماعىندا جينالعان دەرەكتەرگە, ال وزبەك جاعى ءبىزدىڭ ەلدەگى مالىمەتكە قول جەتكىزە الادى دەگەن ءسوز.
وسى ورايدا وزبەكستان ەكولوگيالىق پارتياسىنىڭ وكىلى كوميلجون جۋراەۆپەن بايلانىسىپ, ترانسشەكارالىق وزەندەردى ساقتاۋعا بايلانىستى اتقارىلعان جۇمىستى بىلدىك. ونىڭ ايتۋىنشا, كورشى ەل الدىمەن كليمات وزگەرىسىنە قاتىستى جوبالارعا باسىمدىق بەرۋدە. سول ارقىلى ترانسشەكارالىق وزەندەردىڭ ساقتالۋىنا سەبەپ بولماق.
– ترانسشەكارالىق وزەندەرگە كليمات وزگەرىسى, شولەيتتى ايماقتىڭ مولايۋى ەسەر ەتەتىن تۇسىنىكتى. وسى ورايدا وزبەكستان مەملەكەتى قولعا العان «ياشيل ماكون» («جاسىل ايماق») جوباسى تۋرالى ايتقىم كەلەدى. باستاما شەڭبەرىندە 5 جىل ىشىندە 1 ملرد اعاش وتىرعىزۋ جوسپارلانعان. جىلىنا 200 ملن كوشەت ەگۋ ارقىلى كوگالدى ايماقتىڭ اۋقىمىن 30 پروتسەنتكە جەتكىزدىك. ال بيىل جوبا بويىنشا 588 گەكتار «جاسىل پارك», 622 گەكتار «جاسىل قوعامدىق پارك» قالىپتاستى. بۇحارا, نۇكىس, حيۋا, ۇرگەنىش قالالارىندا جالپى اۋدانى 40 شاقىرىم جاسىل بەلدەۋ جاسالدى, – دەدى ك.جۋراەۆ.
جالپى وزبەكستان تاراپى ورتاق سۋ – سىرداريانى قۇتقارۋ يدەياسىن كوگالداندىرۋدان ىزدەيتىنى شىندىق. بۇعان دەيىن قازاقستانمەن بىرلەسە ارال تەڭىزىنىڭ قۇرعاعان تابانىنا سەكسەۋىل ەگۋدى باستاعانىن بىلەمىز. بيىل كۇزدە وزبەكستاندىقتار مويناق اۋدانىنا قاراستى ارال ماڭىنداعى ۋچاسكەدە 28 مىڭ گەكتار جەردى كوگالداندىرعانى بار.
دەسە دە ساراپشىلار سۋدى اۋىل شارۋاشىلىعىنا ەسەپسىز پايدالانۋ نەگىزگى ماسەلە بولۋ كەرەك دەگەن ۇستانىمدا. ماقتا وسىرۋگە كوپ كولەمدە سۋ پايدالانعان الا شاپاندى اعايىن وزەننىڭ تومەنگى اعىسىن قۇرعاتىپ وتىر. قازىر 1,1 ملن گەكتەر جەرگە اتالعان داقىلدى ەگىپ, سالدارىنان تۇركىستان وبلىسىنداعى شارۋالار مەن ديحاندار زارداپ شەگىپ كەلەدى.
قىزىلوردا وبلىسىنداعى كۇرىشكە كەتەتىن سۋدىڭ ىسىرابى دا بارشىلىق. سىرداريا وزەنىنىڭ سۋىن «سىعىرايتۋعا» اكەلگەن سەبەپتى ءبىرى دە وسىدان شىعادى. «بايتاق» جاسىلدار پارتياسىنىڭ توراعاسى ازاماتحان امىرتاەۆتىڭ پىكىرىنشە, مەملەكەتتەر ەگىستىك جەردەگى سۋدى ۇنەمدەۋگە كومەكتەسەتىن تەحنولوگيالارعا بەت بۇرۋى شارت.
– قازىر سۋ ۇنەمدەۋدىڭ ءتاسىلى كوپ. مىسالى, قىزىلوردا وبلىسىندا كۇرىش وسىرىلەدى. كۇرىش القاپتارى تەگىس بولماعاندىقتان, قانشاما سۋ شىعىن. سوندىقتان جاپپاي لازەرلىك تەگىستەۋ قوندىرعىسىن قولدانعان ءجون. بۇل قانت قىزىلشاسىن ەگەتىن شارۋالارعا دا قاتىستى. سىردارياداعى سۋ كولەمى ازايعان ۋاقىتتا قيىنالمايتىن جاعداي جاساۋ كەرەك, – دەدى ول.
قوعامدا سىرداريانىڭ سۋى ازايسا, قىرعىزداردى كىنالايتىن ادەت بارداي. دەگەنمەن ولاردىڭ دا ءوز ءۋاجى بار. بىرىنشىدەن, ەلارالىق كەلىسىم اياسىندا بەلگىلەنگەن سۋدى قازاقستان تاراپى ەرتە پايدالانىپ قويادى. ەكىنشىدەن, وزدەرىندە دە سۋ تاپشى. سىرداريانىڭ باستاۋى قىرعىز تاۋلارىنان شىعادى. بۇرىنعىداي ەمەس, تاۋداعى مۇزدىق جىل ساناپ ازايعان. وعان كليماتتىڭ وزگەرۋى, وندىرىستەگى زياندى بولىنىستەر اسەر ەتۋدە.
تاقىرىپقا قاتىستى قىرعىزستان جاسىلدار پارتياسىنىڭ توراعاسى ەركىن بولەكباەۆتىڭ پىكىرى كوڭىل اۋدارۋعا تۇرارلىق. سالا مامانىنىڭ ويىنشا, كەلەر جىلى قىرعىزستانداعى مۇزدىقتاردىڭ اۋماعى 30-40 پايىزعا دەيىن ازايۋى ىقتيمال. 50 جىلدا مۇنداعى مۇزدىق كولەمى 6 683 شارشى شاقىرىمعا دەيىن كەمىگەن.
– بۇگىندە مۇزدىقتاردا 750 ملرد تەكشە مەتر تازا تۇششى سۋ بار. تاۋدان جىل سايىن 50 تەكشە شاقىرىم سۋ اعادى. سونىڭ تەك 20 پايىزىن عانا قىرعىزستان پايدالانادى, قالعان بولىگى كورشى ەلدەرگە كەتەدى. مىسالى, قازاقستاننىڭ ترانسشەكارالىق سۋ رەسۋرستارىنا تاۋەلدىلىگى – 42%, وزبەكستاندا – 77% شاماسىندا. قازىردىڭ وزىندە 604 مىڭعا جۋىق قىرعىزستاندىق سۋ تاپشىلىعىن سەزىنىپ وتىر. وتكەن جىلى بىشكەك ماڭىنداعى سەلەكتسيا, وروك, اك-وردو, ارچا-بەشيك, ىنتىماك جانە الا-توو تۇرعىندارى اۋىزسۋ مەن اياقسۋعا مۇقتاج بولدى, – دەپ ءتۇسىندىردى ەركىن بولەكباەۆ .
ازاماتحان امىرتاەۆ. فوتو BAQ.kz
ەسكە سالساق, 1998 جىلى ءۇش ەل – قازاقستان, قىرعىزستان جانە وزبەكستان سىرداريا وزەنىن پايدالانۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعان. كەيىنىرەك قۇجاتقا تاجىكستان قوسىلدى. ايتكەنمەن كەلىسىم ترانسشەكارالىق وزەندەر ماسەلەسىن شەشۋگە كومەك بولماي تۇر. ءبىرى جاعدايدىڭ قۇبىلۋىن تاراپتاردىڭ تەڭدىگى ساقتالماۋىنان ىزدەسە, ەندى ءبىرى سۋ اقىسىن وتەۋدەگى كەمشىلىككە سۇيەيدى.
– بۇل تاقىرىپتا ەموتسيا ەمەس, راتسيونالدى ويلاۋ عانا جەمىس بەرەدى. گەوساياساتتا ءار مەملەكەت ءوز حالقىنىڭ مۇددەسىن كۇيتتەيدى. بىزگە سۋ بەرسە, ءبىز ول ەلدەرگە نە بەرە الامىز? مىنە, وسى باعىتتا قوزعالۋ كەرەك. مۇمكىن, سۋدىڭ اقىسىن شيكىزاتپەن وتەۋ, سول ەلدىڭ ازاماتتارىنا جۇمىس ورنىن ۇسىنۋ سەكىلدى شەشىم كەرەك شىعار. ماسەلەن, اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالامىز دەپ ۇيعاردىق. ەگەر جوبا جۇزەگە اسسا, كورشى ەلدەرگە سۋدىڭ وتەمىنە ەلەكتر قۋاتىن بەرۋگە دە مۇمكىندىك تۋادى, – دەدى ازاماتحان امىرتاەۆ.
قالاي دەسەك تە, كەيىنگى جىلدا جىلجۋ بار. مىسالى, بيىل وڭتۇستىك ايماقتارداعى سۋارمالى جەرلەرگە 10,9 كم3 سۋ جىبەرىلگەن. تالاس جانە شۋ وزەندەرى بويىنشا كورسەتكىشتەر ايتارلىقتاي جاقساردى. شاردارا سۋ قويماسىنا وتكەن جىلدان ەكى ەسە ارتىق سۋ كەلدى – 4,8 ملرد م3. سۋ ۇنەمدەۋ تەحنولوگيالارىن ەنگىزۋ, زاڭنامالىق بازانى جەتىلدىرۋ جانە سۋ ينفراقۇرىلىمىن جاڭعىرتۋ, تاريف ساياساتتى دامىتۋ ناتيجە بەرگەندەي.
قىتاي مەن رەسەيدەن نە كۇتەمىز?
قازىر قازاقستان مەن قىتايعا ورتاق 25 وزەن بارى بەلگىلى. 2001 جىلى ترانسشەكارالىق وزەندەردى پايدالانۋ تۋرالى كەلىسىم جاسالعان بولاتىن. بىراق سوعان قاراماستان ءىرى وزەن – ەرتىس پەن ىلە ماسەلەسى ءالى تولىق شەشىلمەي كەلەدى. ءوزى از سۋدى الاڭمەن پايدالانىپ وتىرعان كەزدە شىعىستاعى كورشىمىز شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانىنداعى حالىق سانىن كوبەيتىپ, سۋ قويماسىن سالۋدى ۇدەتتى. ءتىپتى 2050 جىلى اتالعان ايماقتا سۋارمالى جەر كولەمى 600 مىڭ گەكتارعا جەتۋى مۇمكىن. ولاي بولسا, ىلە سۋىنىڭ قازاقستانداعى ۇلەسى 40 پايىزعا تومەندەيدى دەي بەرىڭىز.
وسى ورايدا ەلىمىز قىتاي تاراپىمەن كەلىسىمگە كەلۋگە تىرىسۋدا. قازىر ترانسشەكارالىق وزەندەردى ءبولۋ جونىندەگى ۇكىمەتارالىق كەلىسىم جوباسى ازىرلەنىپ جاتىر. باستىسى – ىلە ارقىلى بالقاش كولىن وڭتايلى دەڭگەيدە ۇستاپ تۇرۋعا مۇمكىندىك الۋ. سەبەبى بالقاشتاعى سۋدىڭ 70 پايىزعا جۋىعى ىلەدەن كەلەدى. ەگەر وزەن سۋى قىتايدان قىسىلماي شىقسا, بىزدە دە تاپشىلىق بولمايدى دەگەن ءسوز. مىسالى, بيىل قىتايمەن شەكاراداعى «دوبىن» ولشەۋ ستانتسياسىندا ورتاشا سۋ شىعىنى سەكۋندىنا 384 تەكشە مەترگە جەتتى (وتكەن جىلدان 17 پايىز كوپ). ءىس رايى وسىلاي جالعاسسا, قازاقستاننىڭ ۇتارى انىق. سوندىقتان ۇكىمەت مۇشەلەرى ءار ساپار سايىن قىتاي تاراپىمەن كەلىسىمدى پىسىقتاپ الەك.
رەسەيمەن دە ورتاق سۋدا ماسەلە جوق ەمەس. قوس تاراپقا تيەسىلى جايىق, ەرتىس, ەسىل, توبىل, ەلەك, قيعاش, قاراوزەن مەن سارىوزەن سەكىلدى ترانسشەكارالىق سۋ رەسۋرستارىنىڭ جاعدايى ناشار. كورشىلەر 2010 جىلعى «ترانسشەكارالىق سۋ وبەكتىلەرىن بىرلەسىپ پايدالانۋ جانە قورعاۋ تۋرالى» كەلىسىمگە كەلدى. جىل سايىن بىرلەسكەن كوميسسيا مەن 6 جۇمىس توبى جاساقتالعان. بىراق ايتارلىقتاي ناتيجە كورىپ تۇرعان جوقپىز.
سول سەبەپتى رەسەي-قازاقستان اۋماعىنداعى وزەندەردى زەرتتەۋ مەن باقىلاۋ وزەكتى بولىپ وتىر. قۇزىرلى ورگان – سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا مينيسترلىگىنە تاقىرىپقا قاتىستى ساۋال جولداۋ بارىسىندا ەكىجاقتى كەلىسىمدەر جالعاسىپ جاتقانىن بايقادىق.
«جايىق وزەنى بويىنشا سۋ كەلۋ يانۆارتسەۆو گيدرولوگيالىق بەكەتىمەن باقىلانادى. بيىل قاڭتاردان باستاپ سۋ كولەمى 19,3 كم3 قۇرادى. جايىق وزەنىنىڭ ورتاشا كوپجىلدىق اعىنى 9,46 تەكشە شاقىرىمدى قۇرايتىن. بىراق, بيىلعى جىلى سۋ كولەمى ورتاشا جىلدىق نورمادان اسىپ ءتۇستى. وزەن اعىنى رەسەيدەگى يريكلين سۋ قويماسىنان جىبەرىلگەن سۋ كولەمىنە بايلانىستى قالىپتاسادى.
مۇنىڭ ءبارى – ترانسشەكارالىق وزەندەر ماسەلەلەرى بويىنشا كەزدەسۋلەردىڭ ناتيجەسى. اتاپ ايتقاندا, جايىق وزەنى بويىنداعى سۋ شارۋاشىلىعى جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن جازعى جانە كۇزگى كەزەڭدە يريكلا سۋ قويماسىنان قوسىمشا سۋ جىبەرۋ ماسەلەلەرى شەشىلۋدە. سونداي-اق, جايىق وزەنى باسسەينىندە زەرتتەۋ جۇرگىزۋ بويىنشا بىرىڭعاي جول كارتاسىن ىسكە استى. بىرىڭعاي جول كارتاسى شەڭبەرىندە جايىلىمدى سۋعا تولتىرۋ, ۋىلدىرىق شاشاتىن جەرگە سۋ اعىنىن وتكىزۋگە مۇمكىندىك الدىق», – دەلىنگەن رەسمي جاۋاپتا.
بۇل رەتتە ەلارالىق كەلىسىم جاڭا جول اشاتىن سەكىلدى. جىل باسىنان بەرى قىتاي, رەسەي جانە ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىمەن ترانسشەكارالىق وزەندەر بويىنشا 28 وتىرىس وتكەن. ناتيجەسىندە, وزبەكستاننان 4 ملرد تەكشە مەتردەن استام, تاجىكستاننان 488,6 ملن تەكشە مەتر, قىرعىزستاننان شۋ وزەنى ارقىلى 180 ملن تەكشە مەتر جانە تالاس وزەنىمەن 380 ملن تەكشە مەتر سۋ كەلدى. ارال تەڭىزىنە 2000 ملرد تەكشە مەتردەن استام سۋ جەتكەن.
ينفوگرافيكا: ەرسىن شامشادين
قادام: مينيسترلىك, كونۆەنتسيا, كودەكس
قازاقستاندا سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا مينيسترلىگىنىڭ قۇرىلعانىنا جىلدان استى. بۇل قۇرىلىم سۋ شارۋاشىلىعى سالاسىن تۇبەگەيلى وزگەرىس اكەلدى دەسەك ارتىق ەمەس. رەفورمالار دا بايقالدى: سۋ كودەكسىنىڭ جوباسى ازىرلەۋ, سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋ جۇيەسىن دامىتۋ تۇجىرىمداماسى, كەشەندى جوسپار مەن جول كارتاسى ازىرلەنگەنىن كوردىك.
جاڭا سۋ كودەكسىنە سايكەس, 2030 جىلعا دەيىن 2,6 تەكشە شاقىرىم سۋ جيناۋعا قاۋقارلى 42 سۋ قويماسى, 1,9 تەكشە شاقىرىم سۋ ساقتايتىن 30 سۋ قويماسى سالىنباق. 14 مىڭ شاقىرىمنان استام سۋارۋ كانالىن رەكونسترۋكتسيالاۋ ارقىلى تاسىمالداۋ كەزىندەگى سۋ شىعىنىن 25% ازايتۋ كوزدەلگەن.
ينفوگرافيكا: ەرسىن شامشادين
«ەلدە سۋ شارۋاشىلىعى نىساندارىن دامىتۋ بويىنشا 411 جوبا ىسكە اسىرىلا باستادى. اتاپ ايتقاندا, 575,9 مىڭ گەكتار سۋارمالى جەردى قالپىنا كەلتىرۋ, جالپى ۇزىندىعى 2,5 مىڭ شاقىرىم بولاتىن 203 كانالدى سالۋ جانە رەكونسترۋكتسيالاۋ جۇمىستارى ءجۇرىپ جاتىر. وسىنىڭ ناتيجەسىندە 1 ملن 48 مىڭ تۇرعىنى بار 437 اۋىلدىق ەلدى مەكەندە سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ساپاسى جاقسارادى. بۇدان بولەك, الماتى, جامبىل, قىزىلوردا جانە تۇركىستان وبلىستارىندا 3500 شاقىرىم سۋارۋ جەلىلەرىن تسيفرلاندىرۋ بويىنشا جۇمىس جۇرگىزىپ جاتىر. اقمولا وبلىسىندا نۇرا توپتىق سۋ قۇبىرىن رەكونسترۋكتسيالاۋ جۇمىسىنىڭ 36,6 شاقىرىمى اياقتالدى, – دەدى سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا ءمينيسترى نۇرجان نۇرجىگىتوۆ.
سونىمەن قاتار مينيسترلىك سۋ ۇنەمدەۋ جۇيەلەرىن ورناتۋ شىعىنىن سۋبسيديالاۋدى قولعا العان. قازىر سۋبسيديا مولشەرى 50%-دان 80%-عا دەيىن ۇلعايتىلدى. ءار وڭىرگە سۋ ۇنەمدەۋ جۇيە ورناتىلعان ەگىس القابىن كوبەيتۋ ءۇشىن كەزەڭدىك جوسپار ازىرلەنىپتى. وسىلايشا, مينيسترلىك 2030 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي جىلىنا 2,2 ملرد تەكشە مەترگە دەيىن سۋ ۇنەمدەيمىز دەپ وتىر.
ايتا كەتەرلىگى, قازاقستان 2024 جىلى حالىقارالىق سۋ اعىندارىن كەمە قاتىناسىنان بولەك پايدالانۋ قۇقىعى تۋرالى بۇۇ كونۆەنتسياسىنا قوسىلعادى. بۇل باق-تا ەلەۋسىز ايتىلعانىمەن, ترانسشەكارالىق سۋ رەسۋرسىن ءادىل بولۋدە ماڭىزى مول. قازىرگى 37 مەملەكەت كونۆەنتسياعا قاتىسۋشىسى. ءاربىرى ءوز اۋماعىندا حالىقارالىق سۋ اعىنىن پايدالانۋ كەزىندە وزگە ەلگە زيان كەلتىرمەۋ مىندەتىن الادى. سۋعا قاتىستى دەرەكتى ءبولىسىپ, كەڭەس الماسىپ, كەلىسسوز جۇرگىزۋگە دە نەگىز تابىلدى.
ينفوگرافيكا: ەرسىن شامشادين
«كونۆەنتسيادا گيدروتەحنيكالىق قۇرىلىستار سالۋ ءىس-قيمىلى بويىنشا ناقتى شارالار ايقىندالعان. اتاپ ايتقاندا, مۇددەلى تاراپتاردىڭ كەلىسىمىنسىز جۇزەگە اسىرۋعا سانكتسيا بەرمەيدى دەپ جازىلعان. وسى تۇرعىدا, كورشى مەملەكەتتەرمەن ىنتىماقتاستىق شەڭبەرىندە سۋ شارۋاشىلىعى ءىس-شاراسىن كەلىسىپ اتقارۋ قامتاماسىز ەتىلەتىن بولادى. بۇدان بولەك, مينيسترلىك ترانسشەكارالىق وزەندەردىڭ سۋىن بىرلەسىپ پايدالانۋ ماسەلەسىن مەملەكەتارالىق سۋ شارۋاشىلىعى كوميسسياسى ارقىلى دا شەشەتىن بولادى», – دەدى قر سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا ءبىرىنشى ۆيتسە-ءمينيسترى بولات بەكنياز.
قازاقستاندا سۋارمالى جەردىڭ اۋقىمى – 1,6 ملن گەكتار. كوبى تۇركىستان, قىزىلوردا, جامبىل, الماتى, جەتىسۋ وبلىستارىنا تيەسىلى. اتالعان ايماقتاعى اۋىل شارۋاشىلىعى ترانسشەكارالىق وزەندەرگە بايلانعانىن ەسكەرسەك, ماسەلەگە بايىپپەن قاراپ, جۇيەلى جوسپار كەرەگى سەزىلەدى.
P.S. 2008 جىلى ۇيالىنىڭ سوڭعى تۇرعىنى بەكقالي بەكباۋلوۆ اۋىلىنا ءمارماردان ەسكەرتكىش ورناتتى. شاعىل قۇم قۇرساۋىنداعى قونىستى ەسىنەن شىعارماي, ءالى دە بولسا تۋعان جەردىڭ قايتا تۇلەپ, قونىس كوبەيەتىنىنە سەنىمى زور. بۇل ارمانىنا ءوز قولى جەتپەسە دە, اسىل مۇراتتى ۇرپاعىنىڭ كورگەنىن قالايدى.
ەرسىن شامشادين
