Qashaǵan? Toqaev ulttyq baılyqty qorǵaý jolynda sheshýshi qadam jasady — sarapshylar

Foto:Dalanews.kz.

Kaspıı teńizindegi alyp munaı kenishi – Qashaǵannyń ashylýy Qazaqstannyń sońǵy jarty ǵasyrdaǵy eń úlken oljasy edi, dep habarlady qandastar.kz

Alaıda búgin osy jerden tabylǵan qyrýar baılyqtyń 98 paıyzy el qazynasyna emes, sheteldik kompanııalardyń qaltasyna quıylyp jatyr, dep jazady Dalanews.kz.

Bul derek halyqaralyq jýrnalıstik zertteýler konsorıýmynyń (ICIJ) jýyrda jarııalaǵan zertteýinde aıtylǵan. Álemdik medıanyń qyzý talqysyna túsken atalǵan materıal Qazaqstan qoǵamynda birqatar saýal týǵyzdy jáne el úshin asa jaısyz aqparat retinde baǵalanyp otyr.

Qashaǵan ken ornyn ıgerý boıynsha kelisimder 1997 jyly jasalǵan edi. Ol kezde Qazaqstan táýelsizdigin endi alyp jatqan, halyqaralyq tájirıbesi joq jas memleket boldy. Osyny paıdalanǵan halyqaralyq munaı korporaııalary Qazaqstanmen teń dárejede kelissóz júrgizýdiń ornyna óz múddelerin joǵary qoıyp, asa tıimdi sharttarǵa qol jetkizgen. Sol kezdegi prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń tusynda jasalǵan kelisimsharttardyń tolyq mátini men sharttary áli kúnge deıin jabyq kúıinde qalyp otyr.

Qashaǵan kenishiniń ıgerilýine jaýapty – North Caspian Operating Company (NCOC) konsorıýmy. Onda Eýropanyń alyp kompanııalary Shell (Ulybrıtanııa), Eni (Italııa), Total Energies (Franııa) jetekshi ról atqarady. Árqaısysynyń úlesi – 16,8 paıyz. Dál osy kompanııalar Qazaqstannyń tabıǵı resýrstarynyń negizgi paıdasyn kórip otyr.

Búginde Qashaǵan jobasynan túsken tabystyń nebári 2 paıyzy ǵana Qazaqstanda qalyp, qalǵan 98 paıyzyn sheteldik alpaýyttar ıelenip jatyr. Bul halyqaralyq tájirıbede óte sırek kezdesetin, ári Qazaqstannyń ulttyq múddesine múlde qaıshy keletin jaǵdaı.

2024 jyldyń basynda prezıdent Qasym-Jomart Toqaev bul máseleni ashyq kóterip, munaı kelisimderin qaıta qaraýdy usyndy. Toqaev osy kelisimsharttardy «el úshin tıimdi etip ózgertýdi» talap etti. Alaıda, mundaı ózgeris jasaý ońaıǵa soqpaıdy. Sebebi kelisimsharttardyń merzimi 2037 jylǵa deıin bekitilgen. Biraq prezıdenttiń batyl málimdemesi sheteldik ınvestorlardy alańdatyp úlgerdi.

Qazirgi tańda Qazaqstan bıligi sheteldik munaı kompanııalaryna qarsy jalpy quny 160 mlrd dollardy quraıtyn talap-aryz túsirip, bul is boıynsha arbıtrajdyq sot proesin bastady. Resmı talaptyń negizgi sebebi – munaı kompanııalary tarapynan kelisimsharttaǵy ekologııalyq jáne proedýralyq normalardyń buzylýy. Biraq sarapshylar bul sot proesiniń basty maqsaty – Qashaǵan kelisimsharttaryndaǵy teńsizdik pen ádiletsizdikti túzeý dep otyr.

TotalEnergies kompanııasynyń basshysy Patrık Pýıanne 2023 jyly sáýirde Qazaqstannyń talabyna qarsy turatynyn ashyq málimdep, konsorıým músheleriniń bul máselede tolyq birikkenin habarlaǵan. Onyń bul sózi Qazaqstan úkimetiniń talap-tilegi eýropalyq ınvestorlardyń narazylyǵyn týdyryp otyrǵanyn anyq kórsetedi.

Burynǵy Energetıka mınıstriniń keńesshisi Oljas Baıdildınovtiń aıtýynsha, Qazaqstanda jasalǵan keıbir kelisimsharttar 30 jylǵa deıin qupııa saqtalǵan.

“Kelisimsharttar 30 jylǵa deıin qupııa ustalyp otyr. Álemniń eshbir elinde mundaı tájirıbe joq. Bul – Qazaqstannyń táýelsizdik alǵan alǵashqy jyldarynda jibergen strategııalyq qatesi”, — dedi ol.

Qazaqstandyq qarjy salasynyń sarapshysy da osy pikirdi qoldap, kelisimsharttardaǵy teńsizdik Qazaqstannyń munaı salasyndaǵy mamandardyń tapshylyǵynan týyndaǵanyn atap ótti.

Bul jaǵdaıdyń geosaıası saldary da bar. Baıdildınovtiń pikirinshe, Qazaqstannyń talap-aryzdarynyń negizgi obektisi eýropalyq kompanııalar bolǵandyqtan, bul másele Qazaqstan men Eýroodaq arasyndaǵy qarym-qatynasty shıelenistirýi múmkin. Sebebi AQSh kompanııalary Eýropalyqtarǵa qaraǵanda Qazaqstannyń talaptaryna ıkemdirek ári ınvestıııa kólemin arttyrýǵa daıyn.

Ekologııalyq zardaptar men ashyqtyq máselesi de qoǵamda qyzý talqylanyp jatyr. 2025 jyldyń naýryz aıynda Qazaqstannyń Ekologııa mınıstrligi ekologııalyq zańnamany buzǵany úshin NCOC konsorıýmyna 5,1 mlrd dollar aıyppul salǵan. Alaıda sheteldik kompanııalar bul aıyppuldy tóleýden bas tartyp, arbıtrajdyq sotta Qazaqstan úkimetine qarsy eki isti jeńip shyqty.

Ekobelsendi ári “Kaspıı teńizin qorǵaıyq” bastamasynyń jetekshisi Vadım Nı bul máseleni bylaı baǵalaıdy.

“Sheteldik kompanııalar keltirgen ekologııalyq zardap úshin aıyppuldy Qazaqstannyń bıýdjeti kóterýi múmkin. Bul halyq úshin úlken ádiletsizdik”, — deıdi ol.

“Baıtaq” jasyldar partııasynyń jetekshisi Oleg Pak ta munaı kelisimderiniń tolyq ashyqtyǵyn talap etip otyr. Onyń aıtýynsha, Qazaqstan osy kelisimderdiń jabyqtyǵy saldarynan jyl saıyn shamamen 20 mıllıard dollar joǵaltady.

Qashaǵan jobasynyń ekinshi ataýy halyq arasynda beıresmı túrde “Cash-all Gone” (“Barlyq aqsha ketti”) dep atalady. Bul ataý beker berilmegen. О́ıtkeni osy kenishti ıgerýdegi keshiktirýler, jemqorlyq pen ekologııalyq buzýshylyqtardyń kesirinen Qazaqstan da, sheteldik kompanııalar da úlken shyǵynǵa ushyrady. Sarapshylardyń esebi boıynsha, bul jobanyń bastapqy quny 60 mlrd dollardan asyp ketken.

Qoryta kelgende, Qazaqstan úkimetiniń Qashaǵan kelisimsharttaryn qaıta qaraý áreketi jaı ǵana kommerııalyq daý emes. Bul – táýelsiz eldiń óz jerindegi tabıǵı baılyǵyna ıelik etýge, ulttyq múddeni qorǵaýǵa degen kúresi. Prezıdent Toqaevtyń bul baǵyttaǵy qadamdary sheteldik ınvestorlarǵa unamasa da, Qazaqstan qoǵamynyń basym kópshiligi úshin óte ózekti ári ádiletti talap bolyp otyr. Aldaǵy ýaqytta Qazaqstan osy iste qandaı nátıjege jetetinin búkil álem nazarda ustaıdy.