Roman Sklıar ónerkásipti damytý jáne otandyq óndiris ósimin qamtamasyz etý sharalary týraly

Primeminister.kz redakııasy elimizdiń áleýmettik-ekonomıkalyq damýy jáne Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń tapsyrmalaryn oryndaý boıynsha atqarylyp jatqan sharalar týraly suhbattar toptamasyn jarııalaýdy bastady. QR Premer-Mınıstriniń birinshi orynbasary Roman Sklıar ónerkásiptiń damýy men ekonomıkanyń naqty sektoryndaǵy negizgi oqıǵalarǵa toqtaldy.

— Álisher Qojasbaev:

Búgin biz Qazaqstan Respýblıkasynyń Úkimetimen áńgimelesýdiń úlken toptamasyn bastaımyz: elimizdi shyn máninde ne kútip tur? Biz qalaı damyp jatyrmyz? Qazir qaı jerde turmyz? Aldaǵy ýaqytta qaıda baramyz?

Suhbattar toptamasynyń alǵashqy qonaǵy Qazaqstan Respýblıkasy Premer-Mınıstriniń birinshi orynbasary Roman Vasılevıch Sklıar. Men qalypqa túskendeı ádettegi suraqtarsyz bastaǵym kelip otyr jáne jaýaptaryńyz da solaı bolsa. Shynyn aıtqanda, bizdegi jumys qaı tusta jaqsy, qaı jerde kemshin júrip jatyr. Bizdiń ekonomıkada ne sebepti ónerkásipke qaraǵanda munaıdyń úlesi basym?

Roman Sklıar, QR Premer-Mınıstriniń birinshi orynbasary:

Iá, rasynda da, bul suraq óte mańyzdy. 12,3% – bul elimizdiń JIО́-degi óńdeý ónerkásibiniń úlesi. Al, taý-ken metallýrgııa kesheniniń (TMK) úlesi – 12,6%. Biz is júzinde JIО́-de óńdeý ónerkásibiniń úlesi men TMK úlesi teńestirilgenin kórip otyrmyz. Byltyr óńdeý ónerkásibi 4,1% ósimdi kórsetti. Meniń oıymsha, bul óte jaqsy kórsetkish. Bıyl óńdeý ónerkásibiniń ósimin keminde 6%-ǵa jetkizýge tıispiz. Ol úshin ne isteýimiz kerek?

Birinshiden, bizdiń jumys istep turǵan kásiporyndarymyz óz óndirisine qaıta ınvestıııa salyp, ónim kólemin ulǵaıtýy tıis. Jańa ınnovaııalyq kásiporyndar paıda bolýy qajet. Elimizdiń ekonomıkasyna ınvestıııa salý úshin sheteldik kapıtaldy tartý mańyzdy, sodan keıin ónim eksportqa ketedi. Biz tek ishki naryq arqyly ósimdi qamtamasyz ete almaımyz.

Bizde óńdeý ónerkásibinde jáne taý-ken metallýrgııa kesheninde óte joǵary deńgeıdegi kásiporyndar bar. Mysaly, Almaty jeldetkish zaýyty, Asia Trafo transformator zaýyty, Kentaý transformator zaýyty.

Ekibastuzdaǵy «Railways Systems KZ» kompanııalar toby ónimniń alty túrin shyǵarady. Qazir jetinshi óndiristiń qurylysy qarqyndy júrip jatyr, bul – búgingi tańda temirjol mashınasyn jasaý salasyna qajetti eń zamanaýı quraldar — lokomotıv bandajdary men soǵylǵan buıymdar óndirisi.

Biz 2000 jyldan beri shınalar shyǵarǵan joqpyz. Men Saran qalasyn mysalǵa alǵym keledi: buryn onda metall synyqtaryna bólshektenip ketýi yqtımal rezeńke-tehnıkalyq buıymdar (RTB) zaýyty bolǵan. Qazir RTB negizinde birqatar óndiris quryldy. Shına zaýyty synaq rejıminde ónim shyǵara bastady, degenmen maýsym aıynan bastap sońǵy jabdyqtary kelgende olar óndiristiń bastapqy satysyna shyǵady. Bıyl eń zamanaýı 1 mln shına shyǵarylady.

Qostanaıda shoıyn quıý kásiporny bar – bul álemdegi eń zamanaýı zaýyt: onda kómirqyshqyl gazyn bóletin qubyr joq. Tutas sterıldi jaǵdaı.

El ekonomıkasyn óńdeýshi ónerkásip óndirisiniń damýy ǵana ózgertip jatqan joq, eń bastysy monoqalalardyń ózderi de ózgertýde. Meniń Ekibastuzdy mysalǵa keltirýim beker emes. Búginde ony monoqala dep ataý qıyn. Onda dástúrli túrde damyǵan energetıkter men kenshilerden basqa, eń iri mashına jasaý klasteri damyp keledi. Aıta ketý kerek, búginde temirjol mashınasyn jasaý ónimderiniń 72%-y Ekibastuzda óndiriledi.Maýsym aıynda GRES-1 alańynyń janyndaǵy eń iri ferroqorytpa zaýyty óz jumysyn bastaıdy.

Saran qalasynda burynnan jumys istemeı turǵan RTB zaýytynyń negizinde jańa kásiporyndar – shına zaýyty, Yutong avtobýstaryn shaǵyn torapty qurastyrý ádisimen shyǵaratyn QazTehna, turmystyq tehnıka shyǵaratyn zaýyt salyndy. Búginde túzý dánekerlenetin qubyrlar shyǵaratyn kásiporyn qurylysy júrip jatyr. Qazirdiń ózinde monoqalanyń ózi jańa ómirge qalaı beıimdelip, túrlenip jatqanyn kórýge bolady. Buryn turǵyndary tastap ketken úıler endi bos emes, kúrdeli jóndeý jumystary júrgizilýde. Qala jańa ómirge qadam basty.

Árıne, bizde barlyǵy jaqsy dep aıtýǵa áli erterek. Biraq biz bul baǵytta jumys istemeı, óńdeý ónerkásibin damytpaı otyrmyz deýge esh negiz joq. Bul úshin ne isteýimiz kerek? Kez kelgen memleket ekonomıkanyń barlyq salalaryn qoldaıdy jáne bul turǵyda óńdeý ónerkásibine negizgi basymdyq beriletinitúsinikti. Úkimet bul baǵyttaǵy jumysty jalǵastyratyn bolady. Bul jerde jergilikti qamtý úlesin ulǵaıtý, ınvestıııa tartý týraly sóz bolyp otyr. Bul bizdiń jastarymyz úshin mol ónim óndiretin ári jaqsy aqy tólenetin jumys oryndaryn ashýǵa múmkindik beredi. Mine, basty mindet osy. Qalǵany oryndala beredi: eksporttyq áleýet te, ımportty almastyrý da, kásiporyndar esebinen bıýdjetke túsetin salyqtar da, ilespe jumys oryndaryn qurý da, ıaǵnı bul bárin ózimen ilestirip tartatyn tutas bir lokomotıv.

 

— Sizdiń oıyńyzsha, óńdeý ónerkásibindegi negizgi másele ne? Ne sebepti ol jyldam óspeı jatyr, nege tek Úkimettiń kómegine súıenýde? Bul adam kapıtalyna qatysty ma, álde aımaqtar arasyndaǵy óte kúrdeli logıstıkaǵa baılanysty ma? О́ńdeý ónerkásibi úshin basty syn-qaterler qandaı?

Men bizdiń negizgi problemamyz dep — teńizge shyǵatyn joldyń bolmaýyn aıtar edim. 2010 jyldan bastap biz logıstıkany belsendi túrde qura bastadyq. Búginde Qazaqstan Ortalyq Azııanyń basty kólik-logıstıkalyq habyna aınaldy. Sońǵy 12 jylda ınfraqurylymdy damytýǵa $32 mlrd astam qarajat jumsaldy: avtomobıl jáne temirjoldar salynyp, áýejaılar ashyldy. Táýelsizdik alǵanǵa deıin elimizdiń kólik ınfraqurylymy qandaı edi? Men bul týraly birneshe ret aıttym: bizde Qytaı Halyq Respýblıkasyna temirjol arqyly kirý múmkindigi bolǵan joq, elimizdiń batys men shyǵysy temirjol arqyly jalǵanbaǵan bolatyn. Shyǵys Qazaqstan, Batys Qazaqstan oblystarynda solaı boldy, al Soltústik Qazaqstanda qazir de temirjol kórshi memlekettiń aýmaǵy arqyly ótedi. Logıstıka týra maǵynasynda qorqynyshty jaǵdaıda edi. Táýelsizdik alǵannan keıin biz úlken qıyndyqqa tap boldyq: jańa temirjoldar, porttar salý kerek, logıstıkalyq tizbekter qurý qajet edi. Qazir bizde jaǵdaı múldem basqasha. Degenmen, biz bul baǵyttardy ártaraptandyrý boıynsha áli kóp jumys isteýimiz qajet. Biz muny ne úshin jasaımyz? Kólik — bul qyzmet túri. Ol ónerkásipke, eń aldymen, el ekonomıkasyna qyzmet etýi kerek. Bıyl «Baqty – Aıagóz» temir jolynyń qarqyndy qurylys jumystary bastalady, bul – Qytaı Halyq Respýblıkasyna shyǵaratyn 286 shaqyrymdyq úshinshi temirjol ótkeli.

Taǵy birneshe sandy mysalǵa keltire alamyn. 2019 jyly «Altynkól» temirjol shekara ótkeli men qurǵaq porttyń qýattylyǵy tek 25% paıdalanyldy, al «Dostyq» – 80-90%-ǵa jumys istedi. Qazirgi tańda bizde osy eki ótkel 100% iske qosylǵan jáne úshinshisinde jumys bastalyp ketti. Sondaı-aq qazirdiń ózinde biz júk tranzıti úshin ǵana emes, birinshi kezekte, óńdeý ónerkásibi úshin tórtinshi ótkeldi qurý týraly oılanyp jatyrmyz.

Iá, bizdiń teńizge shyǵýǵa múmkindigimiz joq, alaıda kórshi memleketterde biz shyǵýǵa tıis úlken naryqtar bar. Bul qymbat, memlekettik bıýdjetke aýyrtpalyq túsiredi. Biz ishinara MJÁ tetigin qoldanamyz, biraq onyń basym bóligi – memlekettik bıýdjet. Biraq bul aqtalady: óńdeý ónerkásibinde ótkizý naryqtary bolýy kerek. О́kinishke qaraı, bizde bar bolǵany 20 mln adam bar. Mundaı shaǵyn naryqta ónerkásiptiń damýyna ǵana úmit artý durys emes. Men muny basty qıyndyq dep sanaımyn.

Bizdiń kásipkerler Úkimetpen, «Báıterek» UBH» AQ qarjy memlekettik ınstıtýttarymen tyǵyz baılanysta jumys isteıdi. Biz bir orynda turǵan joqpyz: «О́nerkásiptik saıasat týraly» zańdy qabyldadyq. Joldaýda Memleket basshysy tıisti tapsyrma berdi. О́kinishke qaraı, bizde bul qujat bolǵan joq. Birneshe jyl buryn ǵana biz ony qabyldap, aıtalyq, bıznes úshin oıynnyń negizgi erejelerin bekittik.

Bizdiń ınvestıııalyq zańnamamyz óte jaqsy dep sanaımyn. Tipti eń jaqsysy dep aıtýǵa bolady. Biraq naryqta biz toltyrmaǵan baǵyttar áli de bar, kóp jumys isteýimiz kerek.

Eger biz birinshi orynǵa qoıatyn kedergi týraly aıtatyn bolsaq, meniń oıymsha, ol teńizge shyǵar joldyń joqtyǵy. Ekinshiden, biz kóbinese elektr energııasy boıynsha sapaly ınfraqurylymmen qamtamasyz ete almaı jatamyz. Bilesiz be, biz qazir, ókinishke qaraı, syrttan keletin jetkizilimge táýeldimiz. Aldymyzda energetıka salasyn asa qarqyndy túrde damytý mindeti tur. Energııa qýaty boıynsha jetkilikti rezervke ıe bolmaı, ónerkásipti damyta almaımyz.

Bizdiń kásipkerler enjar dep aıtýǵa bolmaıdy. Qarjylandyrýda nıýanstar bar, siz óz qarajatyńyzdy salýyńyz kerek, oǵan tıisti kepildik bolýy kerek jáne árıne, bıznes úshin nesıe tartýǵa yńǵaıly mólsherleme bolýy qajet. Osy baǵytta ótken jyly biz belsendi jumys isteı bastadyq. Al bıyl aıtarlyqtaı serpilis jasadyq — Úkimette ónerkásiptik óndiristerdi damytý úshin jetkilikti arzan nesıeler berýge múmkindik taptyq.

— Bir jaǵynan, memleket ártúrli naryqtar úshin ónimdi múmkindiginshe arzan tasymaldaýy kerek, al ekinshi jaǵynan, osyǵan baılanysty joldardyń sapasy nasharlaıdy. Temirjoldy paıdalanýda teńgerimdi tabýdyń joly qandaı?

Teńgerimdii tabý óte qıyn, sondyqtan biz úshin eń bastysy ónerkásip ekeni anyq. Kólik – bul qyzmet túri. Onyń ústine, «Qazaqstan temir joly» – memlekettik akıonerlik qoǵam. Biz olarǵa artyq tabys tabýdy mindet etpeımiz. Temirjolshylardyń laıyqty jalaqysy, jol júrý qaýipsizdigi men joldardyń jaǵdaıy qamtamasyz etilýi kerek. Magıstraldy temirjoldardan bólek jyljymaly quramǵa da ınvestıııa qajet. Biraq biz úshin eń bastysy — ekonomıkany damytý.

Qazir bizde ár túrli ónimderge, atap aıtqanda áleýmettik mańyzy bar taýarlarǵa, kómir men astyq tasymaldaýǵa jáne basqalaryna 11 tarıf túri qoldanylady.

Aıta ketý kerek, kórshi memleketterge qaraǵanda bizdiń tarıfter shamamen 2 ese tómen. Biz osy teńgerimdi saqtaýǵa tıispiz. Memleket temir joldy únemi qarjylandyra almaıdy, ol ózin-ózi aqtaýy kerek. Degenmen, temirjol ınfraqurylymyna keıbir ınvestıııalar memlekettiń kómegimen júzege asyrylady. Ol: uzaqmerzimdi nesıeler, tikeleı bıýdjettik qarjylandyrý, jeke ınvestıııalardy tartý.

— Biz EAEO aıasynda Reseımen básekeles bolyp jatqan joqpyz ba? О́ıtkeni, biz uqsas taýarlardy óndirip, keıinen eksportqa jiberemiz. Bolashaqta bul alshaqtyq arta túspeı me? Múmkin, Qazaqstan balamaly óndiristerge nemese birin-biri tolyqtyratyn óndiriske kóńil bólýi kerek shyǵar?

Bizde bes eldiń arasynda kedendik shekara joq. Biz ekonomıkany burmalaı almaımyz. Eger biz uqsas ónimdi shyǵaratyn, bir-birimen básekelesetin jańa nysandardy salýǵa belgili bir artyqshylyqtar bersek, bul qate túsinik bolady. Bul shamasy, eshqaıda aparmaıtyn jol. Meniń oıymsha, oǵan eshqandaı qajettilik joq. Bir mysal keltire alamyn: 2019 jyly Reseı Federaııasynyń О́nerkásip jáne saýda mınıstrligi Reseıde dóńgelek juptaryn shyǵaratyn jańa zaýyt salý ıdeıasynan bas tartty. О́ıtkeni Ekibastuz qalasynda eń zamanaýı eýropalyq jabdyqtary bar jańa ınnovaııalyq kásiporyn jyl saıyn 300 myń dóńgelek shyǵarady. Bizdiń óndiris álemdegi eń jaqsy úlgilerden esh kem túspeıdi. Olar temirjol mashınasyn jasaý salasyndaǵy basqa baǵyttarǵa kóńil bólemiz degen durys sheshim qabyldady. Iaǵnı, temirjol dóńgelekterin shyǵaratyn zaýyt emes, basqa kásiporyn salýy qajet boldy. Bizde nemese kórshi elderde, EAEO-ǵa múshe elderde óndiriletin taýarlar arasyndaǵy básekelestik bizdiń óndirýshilerimizdi yntalandyrýy tıis. Biraq satyp alý týraly sóz bolǵanda, ulttyq rejımnen shyǵarý rejımi engiziledi nemese óndirýshiler óz ónimderiniń básekege qabiletti jáne suranysqa ıe bolýy úshin belgili bir sýbsıdııalar alady. Birtutas ekonomıkalyq keńistikte bola otyryp, biz áli de ulttyq múddelerge qamqorlyq jasaýymyz kerek. О́ndiristi, jumys oryndaryn saqtaý, jańa jumys oryndaryn ashý — bizdiń basty mindetimiz.

— Sonda, Reseıdiń dóńgelek juptaryn shyǵaratyn zaýyt ashýdan bas tartý sebebi Qazaqstanda barlyǵyn qamtamasyz etetin óte jaqsy zaýyt bar degendi bildiredi ǵoı?

Bul olardyń qısyndy sheshimi boldy, óıtkeni biz bir-birimizben básekelese bastaıtyn edik. Ulttyq rejımnen alyp tastaýdy engizýge týra keletin edi, dempıng paıda bolatyn edi. Ortaq ekonomıkalyq keńistikte otyryp, osylaı básekeles bolýdyń biz úshin máni joq. Dóńgelek juptarynyń shamamen 70%-y shetelge eksporttalady. Bizde kóptegen ınnovaııalyq kásiporyndar bar. Onda «kóziniń oty bar», talantty jastar jumys istep jatyr. Ol kompanııalar búkil álemde suranysqa ıe, álemdik eńbek naryǵynda básekege qabiletti mamandyqtardy alady. Mundaı kásiporyndar óte kóp. Bizdiń basty maqsatymyz — olardy múmkindiginshe kóbeıtý, onyń shaǵyn, ortasha, úlken aýqymda bolýy mańyzdy emes. Bizdiń jastarymyz osyndaı kásiporyndarda jumys istep, mamandyqty kásibı túrde ıgerýi úshin eńbek ónimdiligi joǵary ári jaqsy jalaqy bolýy mańyzdy.

— Shynyna kelsek, endi 10 jyldan keıin óńirlerimizdegi qazirgideı ónerkásiptik sheńber júıesi jalǵasa ma?

Barlyq qıyndyqtarǵa qaramastan, biz muny oryndaýǵa mindettimiz. Munaı bizdiń básekelestik artyqshylyǵymyz bolǵanymen, biz munaıǵa ǵana nazar aýdarmaýymyz kerek. Munaı-gaz hımııasyn damytý qajet. 2022 jyldyń qarashasynda biz quny $2,8 mlrd bolatyn 500 myń tonna polıpropılen shyǵaratyn zaýytty iske qostyq. Osy alyp joba týraly kóp aıtylmaıdy. Kómir, munaı, gaz hımııasyn damytý qajet. Bul bizdiń básekelestik artyqshylyǵymyz.

Bizde barlanǵan kómir qory shamamen 30 mlrd tonna. Kem degende taǵy 30 mlrd tonnasyn barlaý qajet. Biz 2060 jylǵa qaraı kómirtekti beıtaraptyqty saqtaýǵa umtylamyz. Oǵan qol jetkizetinimizge senimdimin. Alaıda, kómirdiń úlken qorynyń bolýy sııaqty básekelestik artyqshylyq bizdi kómir hımııasynyń belsendi damýyna ıtermeleýi kerek. 2029 jylǵa qaraı úkimettiń JIО́-di eki esege arttyrý mindeti múmkin emesteı bolyp kórinýi múmkin. Degenmen, múmkin emes eshteńe joq, belsendi jumys isteýimiz qajet.

О́nerkásipte, ishki naryq úshin óndiriste, ımportty almastyrýda úlken iske asyrylmaǵan áleýet bar. Alaıda, biz eksportqa kóbirek umtylýymyz kerek: bul valıýtalyq kiristiń aǵyny jáne óndiristiń jańa joǵary deńgeıi. Sizdiń joǵarydaǵy suraǵyńyzǵa jaýap retinder aıtarym, 10 jyl ishinde bul proester júıeli túrde júredi jáne biz maqsatqa jetemiz. Ár aımaq ózin-ózi qamtamasyz ete alady. Jalpy memleket keıbir taýar toptary boıynsha azyq-túlik táýelsizdigine ıe bolýy tıis. Negizgi ónerkásiptik ónim boıynsha biz de ózin-ózi qamtamasyz etýge qol jetkizýimiz kerek.

— Ýtılalym. О́ndirýshilerdiń múddesi men ashyǵyn aıtqanda, halyqtyń kóp bóliginiń qalaýynyń arasyndaǵy tepe-teńdikti qalaı tabýǵa bolady? Al ol baǵanyń tómendeýine qatysty ǵoı?

Shynynda da, másele tym saıasılanyp ketti. Qazirgi ýaqytta ártúrli adamdar sanaly túrde óz eline, óz ónerkásibine qarsy jumys istep jatyr. О́ńdeý ónerkásibi – kez kelgen eldiń ekonomıkasynyń negizi. Olar qoǵamdyq pikirge manıpýlıaııa jasaýǵa tyrysýda.

Men bul týraly 2,5 jyl buryn aıttym. Ýtılalymnyń bas benefııary kim ekenin anyqtaıyq? Bul kópshilikke unamaıtyn sheshim. Saıyp kelgende, biz tek tanymal sheshimder qabyldaýǵa, barlyǵyna yńǵaıly adamdar bolýǵa tyryspaýymyz kerek. Men árqashan jýrnalısterge: «Osydan kim paıda kóredi, bul qozǵalysty kim qarjylandyrady, sony izdeńiz» dep keńes beremin. Únemi biz avtomobılder shyǵara almaımyz, aýyl sharýashylyǵy tehnıkalaryn shyǵara almaımyz, bul jalǵan óndiris – tek dóńgelekterin ǵana taǵady dep aıtatyndar bar. 2022 jyldyń aqpan aıynyń sońynda 100-den astam bloger men jýrnalıst kásiporynǵa baspasóz týrymen bardy. Olar tek dóńgelekterdi taǵyp jatpaǵanyna kóz jetkizdi. Aýyl sharýashylyǵy tehnıkasy men avtomobılderiniń iri toraptyq jınaǵy bar, shaǵyn toraptyq qurastyrý bar.

Bir mańyzdy másele: daıyn kólikterdi ákeletin ımporttaýshylardyń (bul da qalypty bıznes, bizde olarǵa qarsy eshteńe joq) salyqtardy ońtaılandyrýǵa kóptegen múmkindikteri bar. Olar 2-3-4 deldaldy qoıa alady: dıler, dıstrıbıýtor jáne t. b. Osylaısha, avtokólik biz baqylaı almaıtyn baǵamen keledi.

Dılerlik ortalyqtar bar, onda avtoóndirýshilerdiń ózderi qandaı da bir shyǵyndarǵa qaramastan baǵa belgilep, bylaı deıdi: Qazaqstanda bul avtomobıldiń quny $10 myń, kórshi elde – $11 myń, basqasynda — $9 myń bolýy tıis.

Mashına jıyntyǵy bizdiń avtomobıl qurastyrý zaýytyna kelgende, «О́nerkásiptik saıasat týraly» zańǵa sáıkes jáne «О́nerkásiptik qurastyrý týraly» kelisimshartqa sáıkes baǵa ashyq, deldaldar joq.

Sonymen qatar ilespe óndirister qurylýda.Avtokólik nemese kombaın shaǵyn torapty qurastyrý ádisimen jasalǵan kezde, keıinnen lokalızaııalaý úshin biz olardan barlyq jobalaý qujattamasyn bizdiń mashına jasaý kásiporyndaryna berýin talap etemiz. Biz qosymsha jumys oryndaryn qurýymyz kerek. 2019 jyldyń jeltoqsanynda biz aýyl sharýashylyǵy tehnıkasyna ýtılalymyn engizgen soń 1,5 jyldan keıin ǵana belgili nemis brendi elimizge kelip, Qazaqstanda zaýyt saldy. Sondaı-aq bizde mashına jasaý damyǵan jerde emes, Petropavlda, Soltústik Qazaqstan oblysynda salyndy. Bul kásiporyn bizge óndiristi júzege asyrýǵa eshqashan kelmes edi, biraq biz lokalızaııaǵa qol jetkizý úshin keıbir túzetýler engizdik, tipti bizdiń naryqqa kirýge múmkindik beretin zańnamaǵa birneshe ózgerister engizdik.

Al taǵy bir tanymal brend bizdiń naryqqa kirgisi kelmeıdi, óıtkeni olardyń amerıkalyq ónimderin qandaı da bir sebeptermen shveıarııalyq kompanııa satady. Men bul týraly jýrnalısterge jıi aıtamyn — sizdi eshteńe shatastyrmaı ma? Meni shatastyrady, nege ekenin dıstrıbıýtor qazaqstandyq nemese amerıkalyq kompanııa emes, shveıarııalyq kompanııa ekeni meni oılandyrady. Men árıne, olarǵa qarsy emespin.

Ýtılalymyna keletin bolsaq, bul – negizinen janama salyq. Elimiz DSU-ǵa kirgenge deıin kedendik baj salyǵy bir kólikke 30%-dy qurady. Barlyǵymyz satyp aldyq, eshkim renjigen joq, bul aqsha bıýdjetke tústi. DSU-ǵa kirý arqyly biz ózimizge mindettemeler alyp, óz naryǵymyzdy ashtyq – kedendik baj salyǵy 15%-dy qurady. Degenmen, kólik shyǵaratyn jáne kádege jaratý alymyn engizgen Reseı Federaııasymen jáne Belarýspen Birtutas ekonomıkalyq keńistikte bola otyryp, biz budan qalys qala almaımyz. Olar kádege jaratý alymyn engizdi, biz de osy 15%-ǵa ýtılalymyn engizdik. Biraq ol kezde Ekologııalyq kodekste jeke О́KM operatory osy janama salyqtan túsetin qarajatty basqarady degen ereje boldy. Onyń qalaı basqarylǵanyn bilemiz. Bul jaǵdaı 2022 jyly túzetildi, qazir bul — atalǵan qarajatty ekologııalyq baǵdarlamalardy qoldaýǵa paıdalanatyn «Jasyl damý» memlekettik akıonerlik qoǵamy.

Avtonesıege keletin bolsaq, biz arzan nesıe berý úshin 100 mlrd teńgeni О́DQ-ǵa qarjylandyrdyq. Bastapqyda 15 myńǵa jýyq qaryz berildi, sodan keıin bul baǵdarlama revolverlik tásilmen jalǵasty jáne biz О́DQ arqyly 7 jylǵa jyldyq 4%-ben berdik. Bul da ekologııany qorǵaýǵa qosqan úles. О́ıtkeni adamdar otandyq óndiriste jańa kólik satyp alady, aqsha el ekonomıkasyna túsedi, ekologııany buzbaıdy. Sonymen, ýtılalymynyń benefııarlary tek avtomobıl óndirýshiler dep aıtý durys bolmaıdy. Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrliginiń «Jasyl damý» AQ qurylymdyq «enshilesi» atynan memleket tikeleı benefııar bolyp tabylady. Ekologııalyq baǵdarlamalardy iske asyrýǵa jumsalatyn aqsha – qoqys óńdeý zaýyttaryn salý, orman qorǵaýdy damytý — ekologııalyq jaǵdaıǵa aıtarlyqtaı áser etedi. Eger «Jasyl damýda» bul qarajat bolmasa, biz olardy bıýdjetten jumsaıtyn edik, bárinen de osyny túsinýimiz kerek.

Olar esepterdi kórgende: О́KM operatory, sodan keıin «Jasyl damý» avtoóndirýshiler men aýyl sharýashylyǵy mashınalaryn jasaýshylarǵa avtomobıl satyp alatyn tutynýshylar esebinen mıllıardtaǵan teńge sýbsıdııa tóleıdi deıdi. Biz ne týraly aıtyp otyrǵanymyzdy bileýmiz kerek. Avtokólik óndirýshisi mashına jınaǵyn bólshektelgen túrde satyp alyp, ony ákelip, dereý ýtılalymy tólemin tóleıdi. Aıtpaqshy, qazir bizde ýtılalym Reseı Federaııasyna qaraǵanda 3 ese tómen, eger О́zbekstandy alatyn bolsaq, onda ýtılızaııalyq alymnan basqa 100%-dan astam kedendik baj salyǵy bar. О́zbekstannyń óz naryǵyn qorǵaý sharalary bizdikinen áldeqaıda aýqymdy. Máselen, mashına jınaǵyn ákele otyryp, olar 1 mln teńge ýtılalymyn tóleıdi, satylǵannan keıin «Jasyl damýǵa» tıisti qujattardy beredi jáne osy mıllıondy qaıtaryp alady. Ekologııalyq kodekske sáıkes «Jasyl damý» tilimen aıtsaq, bul avtoóndirýshilerdi yntalandyrý dep atalady. О́nerkásipti damytýdyń qarsylastary «sýbsıdııalaý» deıdi. Bul negizinen aqshany qaıtarý.

Benefııarlar avtomobıl óndirýshiler, osy zaýyttardyń ıeleri dep aıtý ishinara durys bolýy múmkin. Al osy zaýyttarda jumys isteıtin adamdar benefııar retinde sanala ma? Daıyn ákelingen avtokólikti bir adam sata alady — máselen, avtosalondaǵy satýshy, bireý kólik qyzmetin kórsetedi jáne t. b. Al shaǵyn torapty qurastyrý óndirisinde bul ınvestıııa bolyp sanalady: jylý, elektr energııasyn tutynatyn, salyq tóleıtin zaýyt, adamdar jalaqy alady, otbasylaryn tamaqtandyrady, biliktiligin arttyrady. Bul men sizge aıtyp otyrǵanym aıqyn nárseler. Elimizdiń ekonomıkasynyń barlyq derlik salalary qandaı da bir dárejede tarıftik, tarıftik emes, ınvestıııalyq, ınstıtýıonaldyq jáne ózge de preferenııalarǵa ıe. Eger biz avtoónerkásip týraly aıtatyn bolsaq, QQS-tan bosatý, erkin qoıma rejımi nemese erkin ekonomıkalyq aımaq – bárinde bar. Budan eshqandaı da tikeleı sýbsıdııalar joq, biraq jetekshi iri avtokonernderdi bizde zaýyttar salýǵa jáne tehnıka óndirýge májbúrleý múmkin emes. Bizdiń elde belgili batys-nemis kompanııasy óz kombaındaryn shyǵarar ma edi? Árıne, joq, olar 15 jyl boıy elimizge kelgen joq. Qostanaıda bir koreı kompanııasy 70 myń avtomobıl shyǵaratyn zaýyt salyp jatyr. Sondaı-aq qazir kásipker Nurlan Smaǵulov 90 myńǵa jýyq kólik shyǵaratyn shaǵyn torapty qurastyrý ádisimen qytaılyq kópbrendti avtomobılder zaýytyn salyp jatyr. Osyndaı jumystardy kórip otyryp, qoǵamdyq sanaǵa joǵarydaǵyndaı manıpýlıaııa jasaý jaqsy emes dep oılaımyn. Bul jerde uıatty eshteńe joq. Bul álemdik tájirıbe.

Qytaıǵa qaıta oralsaq, ol jaqqa aýqymdy kedendik baj salyǵy bar kólikter jetkizilmeıdi, tek óz óndiristeri damyǵan. Eger qandaı da bir konern úlken naryqqa qyzyǵýshylyq tanytsa, onda ol sol jaqta óndiristi uıymdastyrýy kerek. Bizde naryq shaǵyn bolsa da, qalaı da yntalandyrý kerek.

Janama salyq túrinde túsetin qarajat ashyq jumsalady — muny «Jasyl damý» AQ jyl saıyn óz esepterinde kórsetedi, olar memleket pen azamattardyń qajettilikterine jumsalady. Sonymen qatar ishki óndiristi damytý boıynsha taǵy bir mindet sheshilýde. Sheshilýi tıis kelesi mindet — ilespe óndirister men salalardy qurý. Taǵy da qaıtalap aıta keteıin, eger bizde kem degende bazalyq quzyret bolmasa, ońtústik koreıalyq kompanııa zaýyt salýǵa kelmes edi. Kórshi elder áldeqaıda zor quzyretterge ıe, alaıda bizdiń ınvestıııalyq ahýalymyzdy eskere otyryp, olar Qazaqstandy tańdady.

Búginde Mınıstrlik jetkilikti daýys jınaǵan petıııany qaraıtyn bolady. Alaıda, birinshi kezekte, el múddesi, memleket múddesi saqtalatynyn aıtqym keledi. Qazir bizde 20 mıllıon turǵynǵa shaqqanda 5 mln-nan astam avtokólik bar. Nege ekenin, kóligi joq adamdardan «Siz elimizde eski kólikterdiń júrýine qarsy emessiz be?» dep eshkim suramaıdy. Biz barlyq kedergilerdi joıdyq, 3 jyldan asqan avtokólikterden talap etiletin tirkeý alymyn da alyp tastadyq. Barlyq elderden 20, 30 jyl bolǵan eski kólikter ákelinip jatyr, shetel naryǵy eski kólikten bosap, olar ózderine jańa kólikter satyp alýda, al bizdiń el eski kólikterge tolyp qaldy. Popýlıstik turǵydan men de: «Iá, árıne. Kóliktiń arzan bolǵany jaqsy» der edim. 18 jasqa tolǵan jas jigit $500 kólik satyp alyp, júrgize alady, jaqsy emes pe? Biraq qalǵan 15 mln adamnan bireý: «Osy eski kólikterden bólingen zııandy gazben tynys alýǵa qarsy emessiz be?» dep surady ma? Olardyń pikiri de eskerilýi qajet, sondyqtan Mınıstrlik tıisti sheshim qabyldaıdy. Eger siz meniń pikirimdi surasańyz, ónerkásipti damytýǵa paıda ákeletin, bir ýaqytta birneshe tapsyrmany oryndaıtyn kez kelgen qoldaý sharalary qabyldanýy kerek dep sanaımyn. Ýtılızaııalyq alym — bul janama salyq. О́zderiniń naryǵyn qorǵamaıtyn, óz ekonomıkasyn qoldamaıtyn keıbir elderdi aıtyp, ártúrli sandardy mysalǵa keltirip, túrli aıla-sharǵy jasaýǵa bolady. Biraq biz ondaı áreketterge barmaımyz. Bul meniń jeke ustanymym. Men bul týraly árqashan ashyq aıtamyn. Biz óz óndirisimizdi, óz ónerkásibimizdi qoldaýymyz kerek jáne ártúrli úndeýlerge eleńdemeýimiz kerek. Osy zaýyttarǵa kirip, onda jumys isteıtin adamdarmen sóılesýge keńes berer edim. Olar Hyundai Trans Kazakhstan zaýyty, DAEWOO BUS KAZAKHSTAN avtobýs shyǵaratyn zaýyty, Semeı qalasynyń «SemAZ» zaýyty, sondaı-aq qazir Qostanaı jáne Almaty qalalarynda eki zaýyt salynyp jatyr. Aýyl sharýashylyǵy tehnıkasyn shyǵarý boıynsha — bul Petropavldaǵy CLAAS kombaındaryn shyǵarý zaýyty, Kókshetaýda «Vektor» kombaındary shyǵarylady, Semeıde Belarýs tehnıkasy óndiriledi. Qostanaıda aýyl sharýashylyǵy tehnıkasyn óndiretin úsh kásiporyn bar («Kırove» jáne «Belarýs» traktorlary jáne «Esil» Belarýs óndirisiniń kombaındary). Onda adamdar jumys isteıdi, lokalızaııa deńgeıi joǵary, ásirese aýyl sharýashylyǵy tehnıkasy boıynsha barlyq aspaly jabdyqtar, kabına, dánekerleý jáne boıaý proesteri qarastyrylǵan. Taǵy bir kásiporyn — bul Kókshetaýda lokalızaııalaý dárejesi óte joǵary avtomobılder shyǵaratyn «Kamaz-Injınırıng» kompanııasy. Basty mindetimiz – lokalızaııalaýdy arttyrýǵa áreket jasaý.Alǵa qoıǵan maqsatymyz – elimizge barynsha paıda ákelý úshin ilespe óndiris oryndaryn ashý. О́tken jyly bizdiń avtoóndirýshiler 142 myń avtomobıl shyǵardy. Osy jańa kólikterdi satyp alǵandar ýtılızaııalyq alym tólegen joq. Kóptegen adamdar «Siz qazaqstandyq jańa kólik satyp alyp, ýtılalym tóledińiz» dep, otandyq óndiristegi kólikti satyp alǵan azamattardy aldaıdy. Men basqa pikiri bar adamdardan: «Nelikten qymbat djıp nemese lıýks sanatyndaǵy kólikti shetelden ákelgen adam ýtılızaııalyq alym tólemeýi kerek?» dep suraımyn. 1-2 lıtrli kólikterge 642 myń teńge, al lıýks sanatyndaǵy avtomobılge eń kóbi 2,5 mln teńge tóleıdi. Ne sebepti ol ýtılalymyn tólemeýi kerek? Nelikten aqsha qazir osy qarajat esebinen sheshilip jatqan ekologııalyq máselelerdiń sheshimin tabýǵa jumsalmaýy kerek? Eshkim eshkimge eshqandaı sýbsıdııa tólemeıdi. Biz sol arqyly óndiristerdiń damýyn yntalandyramyz. Eger ekonomıkamyzdyń basqa salalaryn alsaq, biz is júzinde týra osyǵan uqsas áreketter jasaımyz, tek olar ekologııalyq tólemder dep atalmaıdy. О́nerkásip ósiminiń benefııary árbir azamat bolyp tabylady.

— Kelesi suraq: aqpan aıynda Premer-Mınıstr Sizge lokalızaııalaý máselesin birinshi kezekte pysyqtaýdy tapsyrdy. Bul proess qalaı jumys isteıdi?

Bul óte kúrdeli proess, óıtkeni bizdiń jer qoınaýyn paıdalanýshylar, olardyń sózimen aıtqanda, belgili bir ken oryndaryn ıgerý úshin álemdik standarttardyń eń jaqsy jabdyqtaryn satyp alýy kerek. Bul munaı kompanııalaryna da, qatty paıdaly qazbalardy óndiretin kásiporyndarǵa da qatysty. Olardyń óz óndirisin qoldamaýyna qatysty syltaýlary kóp. Biz olarmen sendirý ádisi arqyly jumys isteımiz.

Biz ónerkásiptiń barlyq salalaryn, sonyń ishinde TMK-ge qoldaý kórsetemiz. Ekonomıkanyń barlyq salalary osy nemese basqa da artyqshylyqtarǵa ıe bolady, sondyqtan biz olardy kásiporyndarmen yntymaqtastyqqa shaqyrýǵa tolyq quqylymyz, óıtkeni bizde tek monoqalalar bolǵan kezdegi jaǵdaıdyń jalǵasa bergenin qalamaımyz. Álemde iri jer qoınaýyn paıdalanýshy kásiporyndardyń ózderi sol óńirlerdiń shaǵyn jáne orta bıznesin ózderine qajettiniń bárin óndiretindeı yntalandyratyn mysaldar kóp. Qazaqstandyq Qazindustry ınstıtýty bul jumysty kúndelikti júrgizip keledi. Biz jer qoınaýyn paıdalanýshylar shetelden satyp alatyn ónimderdiń tizimin, sondaı-aq bizden ne satyp alatynyn anyqtadyq, bizdiń kompanııalar qazirdiń ózinde óndirip jatqan ónimderdi jáne ózimiz óndire bastaıtyn ónimderdiń tizimin bólek topqa endirdik. Importty almastyratyn jańa kásiporyndar qurý qajet. Bul jumys belsendi túrde júrgizilýde, nátıjesi jaqyn arada bolmaýy múmkin, degenmen soǵan qaramastan iri jáne orta kompanııalar tarapynan tolyq túsinistik bar. Biz bul máseleni mindetti túrde sheshemiz.

Premer-Mınıstrdiń iri kompanııalardyń aldyna qoıǵan taǵy bir mindeti – keıinnen qaıta bólý arqyly óz óndiristerin damytý. Árıne, biz keıbir nárselerge qol jetkize alamyz. 2008 jyly qazaqstandyq elektrolız zaýyty alǵashqy ónimin shyǵardy. Onda jyl saıyn 250 myń tonna alıýmınıı óndiredi. Buryn alıýmınıdiń barlyǵy eksportqa shyǵarylatyn. Bul kúlkili jaǵdaıǵa jetti — alıýmınıı quımalaryn satyp alǵysy kelgen qazaqstandyq kompanııalar bul daıyndamalardy kórshi elden satyp aldy. Bizdiń óndirýshiler olardyń eksporttyq kelisimsharty bar ekenin jáne ónimderdi tek eksportqa jiberetinin aıtty. Qajetti normatıvtik-quqyqtyq aktilerdi jáne buryn jaı ǵana sendirý ádisimen qabyldaı otyryp, biz olardyń London bırjasynan otandyq óndirýshiler úshin baǵany 5%-ǵa tómendetýine qol jetkizdik.

О́tken jyly 51 myń tonna alıýmınıı el ishinde qaıta óńdeldi. Bul kelesi qaıta bólý, jańa jumysshylar, joǵary qosylǵan qun, salyqtar jáne t.b. Bul baǵytty biz ári qaraı jalǵastyramyz. Bul rette barlyq normatıvtik-quqyqtyq aktiler bar, iri kompanııalar óz shıkizatyn shaǵyn jeńildikpen beredi. Ári qaraı biz olarmen máseleni pysyqtaımyz, osylaısha iri kompanııalardyń ózderi odan ári qaıta bólýdi júzege asyrady. Shıkizat naryǵyndaǵy qazirgi jaǵdaıdy eskere otyryp, bul kompanııalardyń ózderine de tıimdi. Olar, árıne, salystyrmaly túrde tómen paıyzben, qymbat emes uzaqmerzimdi nesıeler suraıdy. Múmkindiginshe bul máselelerdi sheshemiz.

— Sońǵy suraq. Men sizden joldardyń sapasy týraly jumysty naqtylaǵym keledi. Adamdar jıi shaǵymdanady.

Biz álemde aýmaǵy boıynsha toǵyzynshy orynda turǵan elmiz. Taǵy da aıtaıyn, ókinishke qaraı, biz óte azbyz. Qazaqstanda nebári 20 mln adam turady, al avtomobıl joldarynyń jalpy jelisi 95 myń km, onyń ishinde 25 myń km – respýblıkalyq jeli. Qalǵan 71 myń km – jergilikti mańyzy bar jeli: aýdandyq jáne oblystyq joldar, sondaı-aq qalalar men eldi mekenderdiń kósheleri bar. Mundaı avtomobıl joldarynyń jelisin óz deńgeıinde ustap turý óte qıyn. Biz magıstraldar úshin aqyly tólemderdi belsendi túrde engizip jatyrmyz, bul qarajat bizde avtomobıl joldaryn aǵymdaǵy qysqy jáne jazǵy kútip ustaýǵa jáne tek aqyly ýchaskelerde júrgizetin shuńqyrlardy jóndeýge jetkilikti. Biz birneshe jyldan keıin ózin-ózi qamtamasyz etý deńgeıine jetýimiz kerek jáne bul baǵyttardy normatıvtik shekterde ustaýymyz kerek.

Bizde qazir normatıvtik qyzmet ustanýǵa qarjy jetkiliksiz. Eger biz respýblıkalyq avto joldar jelisin alatyn bolsaq, bizde joldy nashar salady, bıyl ǵana jóndeý jumystaryn júrgizdi, kelesi jyly oıylyp, jol qalmaıdy, degen stereotıpter bar. Máselen, «Astana-Býrabaı» avtomobıl jolynyń sońǵy ýchaskesi 2009 jyly paıdalanýǵa berildi. 15 jyl ótse de jol óte jaqsy jaǵdaıda, óıtkeni oǵan osy 15 jyl boıy jaqsy kútim jasaldy. Biraq eger bizdiń normatıvterimiz boıynsha jumys istesek, kelesi jyly kúrdeli jóndeýdi bastaýymyz kerek. Kúrdeli jóndeý degenimiz ne? Bul kezde eski jol jabyndysy (80 sm) tolyǵymen alynyp tastalady jáne jolǵa jańa qabattar tóseledi, ıaǵnı, is júzinde biz jańa jol salamyz, biraq birdeı geometrııalyq parametrlerde. Eger ol sál keńirek bolsa, onda bul qazirdiń ózinde rekonstrýkııalaý bolyp esepteledi. Bul – buryn jol bolǵan jerdiń ústine salynatyn jańa qurylys.

Al, Eýropa elderinde ol basqasha júzege asady: olar normatıvti ustanady, óıtkeni aqyly joldar óte qymbat, kólik salyǵy joǵary. О́kinishke qaraı, biz qazir ony ustana almaımyz. Basqa joldardy alatyn bolsaq: dál sol «Batys Eýropa-Batys Qytaı» halyqaralyq qarjy ınstıtýttarynan nesıe aldyq, ony 2015 jyly tolyǵymen aıaqtadyq, biraq keıbir ýchaskeleri 2012 jyly aıaqtaldy. 12 jyl boıy olar jumys istep keledi. Jaǵdaılary qalypty: olar durys qamtylǵan, sapasy eýropalyqtan kem túspeıdi. Tehnıkalyq qadaǵalaý ınjenerleri álemdegi eń jaqsy kompanııalarda jumys istegen, óıtkeni olardy Dúnıejúzilik bank, Azııa banki, Eýropalyq qaıta qurý jáne damý banki jaldady. Bizdiń tehnıkalyq qadaǵalaý ınjenerleri sonda jumys istedi jáne oqydy.

Sol sııaqty «Astana-Pavlodar» avtokólik jolynyń keıbir ýchaskeleri 10 jylǵa jýyq paıdalanylyp keledi. «Astana-Temirtaý» nemese 1999 jyldan bastap salynǵan jol ýchaskelerin alaıyq, bul – «Atyraý-Beıneý» avtojoly, ony rekonstrýkııalaý nemese kúrdeli jóndeý qajet, alaıda ol áli de birazǵa shydaıdy.

Ne sebepti biz kóbine ortasha jóndeý jumystaryn júrgizemiz? Munyń bári qarjynyń jetispeýinen. Mundaı aýqymdy jelige biz birden aqsha bere almaımyz. Árıne, synı turǵydan kelgende, óz jumystaryn sapasyz oryndaıtyndar bar ekenin aıtqym keledi. Biz ınstıtýıonaldy túrde arnaıy Sapa ortalyǵyn qurdyq, respýblıkalyq memlekettik kásiporyn 2019 jyldan beri jumys isteıdi. Olar tapsyrys berýshiden, merdigerden, qalalardyń barlyq avtomobıl joldary men kósheleriniń ýchaskelerin qadaǵalaýdan keıin iriktep baqylaýdy júrgizedi. Ádildik úshin aıta ketý kerek, munyń bári merdigerlerge ǵana qatysty emes, sonymen qatar joldardy qazyp, saldaryn dereý joıýǵa týra keletin kommýnaldyq apattarǵa da baılanysty. Bul da halyqtyń kóptegen shaǵymyn týdyrady. Bizdiń elde jol salýshylar áli kúnge keńestik QNjE boıynsha jumys isteıdi, sondyqtan olar jol salýdy bilmeıdi degen stereotıp bar. Bul jaı ǵana mıf ekenin aıtamyn.

Respýblıkalyq jelige alǵashqy qaryz alǵan ótken ǵasyrdyń 90-shy jyldarynyń aıaǵynan bastap halyqaralyq qarjy uıymdarynan avtomobıl joldaryn qaıta qurý, olardy kúrdeli jóndeý jónindegi normatıvtik baza jalpy álemdik standarttarǵa sáıkes kelýi úshin talaptar qoıyldy. Biz Eýropa men AQSh-taǵydaı dızaın jasaımyz. Árıne, jumystyń sapasyn kúsheıtý qajet, oǵan umtylý kerek. Kemeldikke, olar aıtqandaı, shek joq. Árbir salany biz qandaı da bir jolmen qoldap otyrmyz, biz bul jumysty jalǵastyramyz.