Sý tapshylyǵy týraly jıirek, qattyraq, keńirek aıtyla bastady

Sý tapshylyǵy tek elimizge emes, búkil álemge tán qubylys bolǵaly tur.

Sarapshylar tipti sý úshin soǵys bolýy múmkin ekenin de joqqa shyǵarmaıdy. Endeshe, eń birinshi kezekte ony únemdeý kerek. Ol úshin álemde jáne elimizde onyń qansha resýrsy bar soǵan kóz júgirtip kóreıikshi.

О́ıtkeni, sý tapshylyǵy bolmaıtyn elder de kezdesedi. Máselen, alǵashqy ondyqta Brazılııa, Reseı, Kanada, Qytaı, Indonezııa, AQSh, Bangladesh, Úndistan, Venesýela, Mıanma syndy memleketter tur. Olardyń sý qory ornalasý retine qaraı 6,5 myńnan 1,0 myń tekshe shaqyrym aralyǵynda. Al Qazaqstan bul tizimde 66-orynda, sý qory 107,5 tekshe shaqyrym ǵana.

2040 jyly 40 elde sý tapshylyǵy oryn almaq. Oǵan bizdiń el de kiredi eken. Ári elimizdegi sý tapshylyǵynyń deńgeıi 80%-dy quramaq. Klımattyń ózgerýine baılanysty Ortalyq Azııada basty sý kózi sanalatyn muzdyqtar kúrt azaıyp barady. Osy jaǵdaı aımaqtyń azyq-túlik, energetıka jáne ekologııa qaýipsizdigine edáýir qater tóndiredi.

Taǵy bir derek – 2050 jylǵa qaraı 5,5 mıllıard adam aýyz sýǵa muqtaj bolýy múmkin. Birikken Ulttar Uıymy keltiretin bul ıfr – jer halqynyń úshten ekisi. Endeshe, máseleniń ózektiligi osydan ańǵarylsa kerek.

Al Dúnıejúzilik banktiń boljamy boıynsha Qazaqstandaǵy sý qory 2030 jylǵa qaraı jylyna 90 tekshe shaqyrymnan 76 tekshe shaqyrymǵa deıin azaıady. Bul aldaǵy 7 jylda sý tapshylyǵy 15%-dy quraıdy degen sóz. Buǵan elimizdegi sý kózderiniń 44%-y kórshi memleketterde ekendigi de sep bolmaq. Sondyqtan búgingideı ysyrapshyldyqqa jol berýge bolmaıdy. Máselen, sý tutyný 3 maqsatta – aýyl sharýashylyǵynda, óndiriste jáne turmysta júzege asatynyn eskersek, sonyń eń kóbi agrosektorda. Al turmysta tutynylatyny – jalpy sý kóleminiń tek 4%-y ǵana. Mamandar, sonyń ózi de kóp ekenin aıtady. О́ıtkeni, árbir adamǵa ishýge, tamaq daıyndaýǵa jáne jeke gıgıena úshin kúnine 20-50 lıtr sý kerek bolsa, bizdiń odan da asyryp, tipti 100 lıtrge deıin paıdalanatyn kezimiz jıi. Biraq, onyń basym bóligi ysyrappen ketip jatyr. Sol sebepti endigi jerde elimizde sý únemdeý tehnologııalaryn qoldanysa engizýdi mindetteý kerek. Ondaı qural-jabdyqtar men qondyrǵylardyń túri sharýashylyqta da, turmysta da jeterlik. Solardyń birqataryna toqtala keteıik.

Gıdrogel sý shyǵynyn 50-75% azaıtady

Elimizdegi sý resýrstarynyń basym bóligin, ıakı 63%-yn aýyl sharýashylyǵy paıdalanady. О́kinishke qaraı, onyń teń jartysy tasymaldaý kezinde rásýa bolady eken. О́ıtkeni, birinshi kezekte ınfraqurylymdar eski. Ekinshi kezekte, kelip turǵan sýdyń ózi quıyp sýǵarý nemese búrkip sýarý jolymen qajetti kólemnen de kóp paıdalanylady. Osylaısha, ósimdiktiń tamyryna ǵana emes, ashyq topyraqqa da túsip, bosqa jerge sińip nemese aýaǵa ushyp ketedi. Sondyqtan da egin sharýashylyǵyna arnalǵan únemdeý tehnologııalaryn qoldanǵan jón. Máselen, solardyń qatarynda tamshylatyp sýarý, shópten jabyn jasaý (mýlchırovanıe), gıdrogel, jańbyr sýyn jınaý, qar sýyn toqtatý, jylyjaı, gıdroponıka, akvaponıka, aeroponıka sııaqty túrlerin ataýǵa bolady. Sonyń ishindegi eń bir ǵylymı jetistikke jatatyny — gıdrogel. Bir qýantatyny – mundaı óndiris bizdiń elimizde bar eken.

«Bizdiń kompanııa 2021 jyly qurylǵan. Naqtyraq aıtqanda osy ýaqyttan ónimimizdi saýdaǵa shyǵara bastadyq. Al oǵan deıin 2016 jyldan bastap gıdrogeldi oılap tabý, ǵylymı synaqtardan ótkizý jumystarymen aınalystyq. О́nim polıakrıl qyshqyly men kalıı gıdrototyǵynyń molekýlalaryn biriktirý jolymen jasalǵan. Sý sińirgishtigi óte joǵary. Topyraq jaǵdaıyna qaraı 200-400 mılılıtrden 1 lıtrge deıin sýdy boıynda ustap turýǵa múmkindigi bar. Ol sýdyń 95%-ǵa deıinin ósimdikter ala alady. Iakı, sý topyraqqa sińip ketpeıdi, jer qyrtysynyń ózindik sıpatyna áser etpeıdi jáne sonymen qatar ósimdikke ońtaıly ylǵal-aýa rejımin saqtaıdy. Sýmen aralasqan tyńaıtqyshtardy jańbyr shaıyp ketpeıdi, ony tikeleı ósimdiktiń tamyryna beredi. Sonysymen sý men tyńaıtqysh shyǵynyn azaıtady, tasymaldaý, otyrǵyzý kezinde óskinderdiń tamyryn qorǵaıdy, jersinýine kómektesedi, ósimdikterdiń qurǵaqshylyqqa tózimdiligin arttyrady, topyraqty qopsytyp turady, al 3-5 jyldyq jaramdylyq merzimi bitkennen keıin, bıologııalyq jolmen  topyraqqa aralasyp ketedi. Eń bastysy adamǵa da, qorshaǵan ortaǵa da qaýipsiz. Synaqtardy Ońtústik Qazaqstan, Qostanaı oblystaryndaǵy tájirıbe alańdarynda, «Semeı Ormany» memlekettik orman tabıǵı rezervatynda ótkizdik. Elimizde bizden basqa mundaı óndiris joq. Gıdrogelder túrli maqsatta, ıakı óndiristik, sharýashylyq, medıınalyq salalarda kezdesedi.