سىبايلاس جەمقورلىق از ەلدەر: قازاقستان نەشىنشى ورىندا تۇر?

فوتو: اشىق دەرەككوز

qandastar.kz – «قىمباتتاماعان نە قالدى?» قازىر كوپتىڭ ايتاتىنى وسى. ازىق-ت ۇلىك باعاسىنىڭ شارىقتاۋى, جالاقى جانە جۇمىسسىزدىق. وسى ءۇش ماڭىزدى ماسەلە قوعامنىڭ باس اۋرۋىنا اينالىپ وتىر. قۇرلىق اسىپ قۇلپىناي تەرىپ, شەتەل بارىپ قۇرىلىس ىستەيتىن زامانداستاردىڭ قاتارىنىڭ ارتۋى دا وسىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەنى انىق. سەبەبى تانىمال ەكونوميست, ءماجىلىس دەپۋتاتى داۋلەت مۇقاەۆ ايتپاقشى, قارنى اش ادام پاتريوت بولمايدى. ال ءتۇيىنى تارقاماي تۇرعان تۇيتكىلدەردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن الدىمەن ەلدە كوررۋپتسيانى قۇرىقتاۋ كەرەك دەيدى ساراپشىلار. 

جەمقورلىق از ەلدەر: قازاقستان قاي ورىنعا تۇراقتادى?

شەتەلدىك ەكونوميستەر دە ەگەر ەل بايىپ, گۇلدەنگىسى كەلسە, جەمقورلىقتى جويۋ كەرەك دەگەن پىكىردە. بايقاپ قاراساڭىز, جەمقورلىق كەز كەلگەن ەلدە بار, ونىمەن بارلىق مەملەكەت كۇرەسىپ جاتىر. دەگەنمەن, قازاقستان US News  رەيتينگىندە 87 مەملەكەتتىڭ اراسىندا 75-ءىنشى ورىندا تۇر. تمد ەلدەرى اراسىندا سىبايلاس جەمقورلىق بويىنشا قازاقستان رەسەي مەن بەلارۋستەن عانا الدا. وزبەكستان, ءازىربايجان جانە ۋكراينادا قازاقستانعا قاراعاندا جەمقورلىق از. جەمقورلىق ەڭ از ەلدەر –  شۆەيتساريا, كانادا, شۆەتسيا, اۋستراليا جانە نيدەرلاند. دەرەكتەر بويىنشا ەلىمىزدە سوتقا دەيىنگى تەرگەپ-تەكسەرۋلەردىڭ بىرىڭعاي تىزىلىمىندە 1,2 مىڭ جەمقورلىق باعىتىنداعى قىلمىس تىركەلگەن, بۇل ءبىر جىل بۇرىنعىعا قاراعاندا 17,7%-عا تومەن. ولاردىڭ 855-ءى اۋىر قىلمىس, 283-ءى ورتاشا, 43-ءى اسا اۋىر, 41-ءى  اۋىر ەمەس قىلمىستارعا جاتادى. سونىمەن قاتار بىزدە لاۋازىمىن اسىرا پايدالانۋ, بوتەننىڭ سەنىپ تاپسىرىلعان مۇلكىن يەمدەنۋ, پارا الۋدا دەلدالدىق جاساۋ جانە قىزمەتتىك وكىلەتىن اسىرا پايدالانۋ دا كەڭ تارالعانى بەلگىلى بولىپ وتىر.

جاڭا قازاقستاندا جەمقورلىقتىڭ جولى كەسىلەدى

شەتەلدىك تاجىريبە شەت قالماسىن. مىسالعا, وڭتۇستىك كورەيانى الايىق. ەلدىڭ سوڭعى پرەزيدەنتتەرى جەمقورلىق بابىمەن ايىپتالىپ, قىزمەتىنەن قۋىلعانىنا قاراماي, بۇل ەلدىڭ تۇرمىستىق پارامەن كۇرەس تاجىريبەسى تىڭ ەكەنىن بايقاۋعا بولادى.  1999 جىلدان بەرى مۇندا OPEN جۇيەسى قولدانىستا. بۇل – ازاماتتاردىڭ ءوتىنىشىن ونلاين رەجيمدە قاراستىراتىن جۇيە. سونداي-اق جەمقورلىققا قارسى كۇرەس تۋرالى زاڭ جاعدايدى اناعۇرلىم تۇزەگەن. زاڭعا ساي, جەمقورلىق فاكتىسىن كامەلەتكە تولعان كەز كەلگەن ازامات زەرتتەي الادى. بۇدان بولەك, شەندىنىڭ پارا الۋ تۋرالى ازاماتتار جازعان ءاربىر ارىزى بولەك قاراستىرىلادى. كوپكە ۇلگى بولعان سينگاپۋردىڭ تاجىريبەسىنە دە نازار اۋدارۋعا بولادى. سەبەبى مۇندا جەمقورلىقپەن كۇرەس بيۋروسىنىڭ ساياسي مۇمكىندىگى مول. ورگان تەك مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ عانا ەمەس, جەكە سەكتورداعى پاراقورلىقتىڭ دا جولىن كەسۋگە تىرىسادى. سونداي-اق بيۋرو مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ جۇمىسىنا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ, قاي جەردە زاڭسىز تابىس تابۋ مۇمكىندىگى بار ەكەنىن انىقتاپ, الدىن الۋ شارالارىنا ءمان بەرەدى.

سىبايلاس جەمقورلىققا اياۋسىز سوعىس جاريالانعان ەلدىڭ ءبىرى – قىتاي. قحر-دا جالعاسىپ جاتقان مودەرنيزاتسيالىق پروتسەستەردىڭ ناتيجەسى اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي. مۇنداعى جەمقورلىققا قارسى كۇرەس بارعان سايىن اۋقىمىن كەڭەيتىپ كەلەدى, ناتيجە دە بار. قحر توراعاسىنىڭ ءاربىر شەنەۋنىك «لاس قول» شابىلاتىنىن ەستە ۇستاۋ كەرەك» دەگەن ءسوزى قىتاي ءۇشىن قازىر بۇرىنعىدان دا وزەكتى. ەلدىڭ قۇقىق قورعاۋ جانە سوت جۇيەسىن رەفورمالاۋدى جاريالاعان جاڭا قازاقستانعا بۇل ەلدەن تاجىريبە الماسۋ ارتىق ەتپەيتىنى انىق. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ تا ەل دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعان  سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەستى كۇشەيتۋ ماسەلەسىن كۇن تارتىبىنەن العان ەمەس.

– جاڭا قازاقستاننىڭ ماقساتى – ازاماتتاردىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋ, تابىس الشاقتىعىن جويۋ, جۇمىس ورىندارىن اشۋ جانە ينفلياتسيانى تەجەۋ. ءبىزدىڭ بارلىق كۇش-جىگەرىمىز ميلليونداعان قازاقستاندىقتىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن تۇرمىس جاعدايىنىڭ ساپاسىن جاقسارتۋدى قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان. بۇل رەتتە جەمقورلىقتى جويۋ ماڭىزدى بولىپ قالا بەرمەك. وسىنداي قىلمىسى ءۇشىن سوتتالعانداردى مەرزىمىنەن بۇرىن شارتتى تۇردە بوساتۋعا تىيىم سالىندى. بۇدان بىلاي ولاردان قايتارىلعان قاراجات مەكتەپ سالۋعا جۇمسالادى. سونداي-اق كەسەلمەن كۇرەس ءتيىمدى بولۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ جۇيەسىنە بىرقاتار وزگەرىس ەندى, – دەگەن بولاتىن مەملەكەت باسشىسى.

مالىمەتتەردى پاراقتاساق, قور ارقىلى بۇگىندە ەلىمىزدىڭ بىرقاتار وڭىرىندە, سونداي-اق استانا, الماتى جانە شىمكەنت قالالارىندا 76 مىڭ ورىنعا شاقتالعان 62 مەكتەپتىڭ قۇرىلىسى قارجىلاندىرىلعان. قور قۇرىلعالى ەسەپشوتىنا 151,6 ملرد تەڭگە تۇسكەن. قوردىڭ قىزمەتى مەكتەپتەردى, قوسالقى عيماراتتاردى جانە ينتەرناتتاردى سالۋ جانە قايتا جاڭعىرتۋ ارقىلى ءۇش اۋىسىمدىق مەكتەپتەر مەن اپاتتى وقۋ ورىندارىنىڭ ماسەلەلەرىن شەشۋگە جانە جالپى ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىندەگى ورىن تاپشىلىعىن جويۋعا باعىتتالىپ وتىر.

ءوزىمىز كەدەي بولعانمەن, ەلىمىز باي بولسا…

قورىتىندىنى قازاقتىڭ بەلگىلى قوعام قايراتكەرى نۇرتاس وڭداسىنوۆتىڭ «ءۇش تازالىق» دانالىعىمەن تۇيىندەسەك. «بىرىنشىدەن, قانشا جىل قولىمدا بيلىك بولسا دا, بىرەۋدەن ءبىر تيىن دا پارا المادىم – قولىم تازا! ەكىنشىدەن, ۇشتىكتىڭ ءبىرى بولىپ, بىرەۋدىڭ سىرتىنان قول قويعان ەمەسپىن, ياعني ەشكىمنىڭ قانى موينىمدا جوق – ارىم تازا! ۇشىنشىدەن, ادامداردى اتاعا, رۋعا, جۇزگە بولگەن دە, تىپتەن ەشكىمنىڭ ەشقاشان ءجۇزىن سۇراعان دا ەمەسپىن – ءجۇزىم تازا!» دەگەن ەكەن ول.

كەزىندە بولتىرىك شەشەن دە قولىنداعى بار مالدى كورشى-قولاڭ, اعايىن-تۋىستارىنا تۇگەل ۇلەستىرىپ بەرگەندە ءبىر ماناپ: «ۋا, بولتەكە! مالدىڭ ءبارىن تاراتىپ بەردىڭىز, ءوزىڭىزدىڭ دە كەلىم-كەتىم قوناقتارىڭىز بار ەمەس پە? ءبىر-ەكى توقتى-تورىم قالدىرساڭىز ەتتى» دەپ وي قوسقان دەسەدى. سوندا شەشەن: «بۇل حالىق مەنىڭ كەدەي ەكەنىمدى بىلمەيدى دەيسىڭ بە? ماعان قوناق كەلسە, مىنا سەندەر كۇتەسىڭدەر. ءوز الدىما مال جيىپ قايتەيىن?» دەپ جاۋاپ قايىرعان ەكەن.

بۇل اڭگىمەنىڭ استارىندا وزىنەن بۇرىن ەلىنىڭ باي بولۋىن قالايتىن ۇلى مۇرات جاتقانداي. شىنىندا, ءوزىمىز كەدەي بولعانمەن, ەلىمىز باي بولسا, سول باي ەلدىڭ شاراپاتى بارىمىزگە دە تيەتىن بە ەدى?

  م.سنادين