Ýaqyt pen keńistiktiń qupııasy

Qazaq óleńiniń bastaýy qara óleń bolǵanmen, jyraýlar jyrymen eseıip, ózge ult ádebıetimen qanattanǵan Abaı jáne Abaıdan keıingi ozyq oıly aqyndar leginiń poezııamyzdy ǵaryshqa kótergenin maqtanysh etemiz. Qazaq ádebıetiniń dodaly dúbirinde bir-birimen úzeńgilese, aýzynan aq kóbik burqap, enteleı shapqan dúldúlder toby kóp boldy. Aldy tizgin ustatsa, arty qaradan qalysqan joq. Osylaısha ońymyzdan aıymyz jarqyrap, solymyzdan juldyzymyz týdy. Búgingi jastar jyryna úńilsek, onyń ósý barysyn kóp tustarynan baıqaýǵa bolady. Shyǵarmalaryndaǵy ýaqyt pen keńistik aýqymy da keńeıip keledi.

Kórkemdik keńistik – shyǵarmanyń mańyzdy komponentteriniń biri. Onyń mátindegi róli oqıǵanyń oryn alatyn ornyn anyqtaýmen shektelmeıdi, olar baılanystyrady oqıǵa jelileri, keıipkerler qozǵalady. Kórkemdik keńistik ýaqyt sııaqty, keıipkerlerdi moraldyq turǵydan baǵalaý úshin erekshe til. Keıipkerlerdiń minez-qulqy olar ornalasqan keńistikke baılanysty. Keńistik jabyq (shekteýli) bolýy múmkin — ashyq; naqty (tanylatyn, shyndyqqa uqsas) – shyndyqqa janaspaıtyn; óziniń (keıipker osynda týyp-ósken, ózin jaıly sezinedi, keńistikke adekvatty) — beıtanys (keıipker — bógde elge laqtyrylǵan, ózin taba almaıtyn baqylaýshy); bos (nysandardyń mınımýmy) – toltyrylǵan. Iaǵnı qazaq poezııasynyń qaı óleńin alsaq ta ýaqyt pen keńistik menmudalap turatyny sózsiz. Tek teorııalyq turǵydan poezııanyń negizgi komponentterine nazar aýdarý kerek.    

Zertteý materıaldary men ádisteri

Iý.M. Lotman «Keńistiktik beıneleý tili», Neıolov E. M Ǵylymı fantastıkanyń sıqyrly tamyry, Januzaqova Q. T. Kórkem shyǵarmadaǵy ýaqyt pen keńistik kompozıııasyn taldaý máselesi, Suńǵatov. Á. B. Kórkem shyǵarmadaǵy ýaqyt pen keńistikti beıneleý, Sabıtov K. N. Hronotoptyń keskindemelik máni materıaldary arqyly zertteý jumystary jurgizildi. Jumystyń zerttelý barysynda birin-biri tolyqtyryp otyratyn teorııalyq, pedagogıkalyq ǵylymı ádebıetterge taldaý, jańa pedagogıkalyq tájirıbelerdi jınaqtaý jáne zertteý, joǵarǵy synyp oqýshylarynyń oqý-tárbıe úderisine taldaý jasaý, baqylaý, bilim alýshylardyń is-áreket nátıjelerin taldaýda logıkalyq (salystyrý, taldap qorytý, toptaý) ádisterin matematıkalyq statıstıka sııaqty ádister paıdalanylady.

Zertteý nátıjeleri

Máselen, qazaqtyń aqyn qyzy Farıza Ońǵarsynovanyń «Qyz mahabbaty» degen óleń joldarynan hronotop máselesine tereńinen úńile alamyz.

«Bilmeımin:

janaryńnan syr uqtym ba,

álde ózimdi sol sátte umyttym ba –

óziń boldyń, áıteýir, bul kúngi ánim,

kóterip ap ketip eń – bulqynbadym»,– bul óleń joldaryndaǵy aqyn qyzdyń súıiktisiniń «janary» keńistik retinde qarastyrylyp tur. Jáne bul jáı ǵana ishi bos, qýys keńistik emes, sheksiz álemge jeteleıtin uly bir alapat kúshtiń mekeni retinde sıpattalady. Iaǵnı bul naqty geografııalyq orta emes, fantastıkalyq sıpatta órilgen pereptýaldyq keńistik uǵynyma saıady. Al «sol sát» pen «bul kúngi án» tirkesteri búgingi kúni ótken kúnmen, sol sátpen ómir súretin kishkentaı ǵana qyz júregin realdy ýaqyt arqyly ásem sýretteıdi.

Endi Jazıra Ahmetova esimdi aqynnyń myna bir jyr destesine toqtalyp óteıin.

«Aı sáýlesi álsin-álsin álsirep,

Sholpan juldyz arylmady boz óńnen.

Qarasha úıde jalǵyz qalyp, qansha ret,

Jelge óptirdim erinimdi kezergen?»

Bul endi bir qaraǵanda aqyn óleńiniń sylań oıynyń sıpaty, qyz kezindegi oryn alǵan ókinishteri sekildi kórinýi ábden múmkin. Alaıda osy óleńniń ón boıynda órilip jatqan sezim ıirimderi, elp etken áser, jelp etken jeligi aщylaý sıpatalady.Qarap tursańyzdar, oqyrman qaýymdy eleń etkizetin, «Boz óń», «Jelge óptirdim» degen syndy sózder birden kózge túsedi.Sonymen, «Boz óń» — aqshyl, qylań tús. Kezinde mundaı óń- kıeli tús retinde eseptelgen desedi. «Boz óń» tirkesi — Kempirbaı aqyn, Shal aqynnyń óleńinde jıi kórinis tapqan eken. Demek, bul aqynnyń jany eskilikti kókseıtini jáne eskirgen sózderdi dúıim jurtqa jańǵyrtý maqsatynda qoldanǵany belgili. Endigi sóz «jelge óptirdim» — qajetsiz, ıaǵnı ózim unata bermeıtin áldekimge tıer-tımes súıgizdim degen maǵynada. Bul qazirgi zaman aqyndarynyń jıi qoldanatyn tirkesi.Demek, aqynnyń bul sózderdi tańdap alýynyń ózinde de úlken bilimdilik baıqalady. Kórkemdikpen kestelengendeı oıy tunyq, sezimi tereń, boıaýy qalyń óleńi jan dúnıemizdi nurlandyrǵanyn ishteı sezemiz. Al óleńdegi «qarasha úı» tirkesi sýyq, unamsyz, jaǵymsyz mekendi, keńistikti beınelese, «jelge óptirdim» tirkesi adam retinde ǵana emes, bolmashyǵa altyn ýaqytymdy tárk ettim degen maǵynada da sıpatalady. Jalpy alǵanda mynaý óleńi- shetsiz-sheksiz keńistiktiń bir noqatyna da turmaıtyn aqyn qyzdyń jan aıqaıynyń kórinisi. Qyz bitkenniń uıalaǵan ýaıymy, qorqynyshy. Sodan soń tóńiregine tyrnaqtaı min taqpaı, baq pen soryn ózimnen kóremin deıtin qaısar jannyń qýatty da shýaqty sezimi.

«Meni umyttyń sonshama zaryqtyryp,

Elemediń ózgemen saýyq quryp.

Nege-nege sýyttyń sezimimdi,

О́rtteı ystyq demime janyp turyp». Al mynaý joldar – qazirgi tańda qazaq estradasynda tanymal «sońǵy vals» atty áninen úzindi.Bul óleńniń kórkemdik qýatyn taldamasa da túsinikti shyǵar. Qalaı kóremin deseńiz – solaı kórińiz. Qalaı túsinem deseńiz – solaı túsinińiz! Oıdyń órisi keń. Naǵyz aqyn týǵanda azabymen týady. Taǵdyrdyń tastaqty, qumdy, shóldi, laıly, laısańdy… baryp turǵan eń bir buralań jolyn túgel ótedi. Áli de ótip júr! Áıel jany nedegen siri deseńshi?! Iaǵnı, aıtylar oı, salynar sýret belgili bir zańdylyqtarǵa baǵynyp, árbir tarmaq, árbir shýmaq adam aǵzasyndaǵy «bólshekterdiń» rólin atqaryp turǵandaı áser qaldyrady.

Bul óleń joldarynda aýyl, meıirim, baqyt ısi ańqıdy. О́leńniń tazalyǵy da osynda. Rasynda aqynnyń jan dúnıesi taza bolǵanda ǵana osyndaı pák, taza, móldir hám káýsar jyrlardy dúnıege ákele alady.

Ádebıet – dúnıeniń dúrmegin qabyldaýdyń eń kórkem júıesi desek, adam ádebıetti jasaýshy. О́z qoǵamynyń aıqyn beınesin, dáýiriniń bet alysyn júregimen qabyldap, janymen jyr jazatyn adamdy ádebıette aqyn deıdi. Sol sebepten de «Ár dáýirde bolmaı ma bir ápendi?!» dep aqyndar jyrlaǵandaı ár dáýirdiń ózine tán ádebıeti bolady. Ádebıet únemi damyp, jańasha kúıge túsip otyrady. Qazaq ádebıeti tarıhynyń ár dáýirindegi poezııasynyń ózindik úni boldy. Sonaý túrki zamanynan bastaý alatyn qazaq poezııasy óz zamanynda taqyryptyq-ıdeıalyq, kórkemdik jaǵynan súzgiden ótkizilip, jańartylyp, saralandy, tolyqtyryldy. Dástúrli poezııa ókilderiniń ónegeli óleń úlgisi keıingi aqyndar poezııasynda kórinis taýyp, sonymen qatar jańa óleń úlgileri týdy. Poezııada dástúr jalǵasyp, jańashyl óris te keńinen ashyldy. Osylaısha qazaq poezııasy qorjyny tolysa berdi.

Aqgúl AIDARBEKQYZY