جۇمىسپەن قامتۋ
جاھاندانۋ جانە ۇلتتىق مادەنيەت
جاھاندانۋدى امبەباپ مادەنيەتكە قول جەتكىزۋ پروتسەسى رەتىندە تانيتىندار مەن بۇنىڭ جۇزەگە اسۋىنىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن وزدەرىنشە دالالدەپ جۇرگەندەر كوپ [1].
اۋەل باستا بۇل دۇنيەدەگى مادەنيەت اتاۋلىنىڭ ءارتۇرلى بولعاندىعىن, كەيىننەن ەتنيكالىق توپتاردىڭ بىرىگىپ, ايىرماشىلىقتارىنىڭ ازايىپ كەلە جاتقاندىعىن, عىلىم مەن تەحنولوگيا كومەگى ارقىلى دا بۇل ايىرماشىلىقتار جويىلىپ, ورتاق ساياسي, ەكونوميكالىق جانە مادەني نەگىزگە قول جەتكىزۋگە بولاتىندىعىن ايتىپ جۇرگەندەر دە كەزدەسەدى.
نەگىزىندە ەتنيكالىق توپتار اراسىنداعى ايىرماشىلىقتار سىرت كوزگە عانا سولاي كورىنەدى, ال شىندىعىندا, نەگىزگى قۇرىلىمدىق ماسەلەلەردە توپتاردىڭ ءاردايىم ءبىر-بىرلەرىنە ۇقساس ەكەندىكتەرىن دالالدەپ جۇرگەن تەورەتيكتەر دە ءاربىر قوعامنىڭ بىرىڭعاي پروتسەستەردەن ءوتۋ ارقىلى ناتيجەسىندە ءبىر عانا ادامزات قوعامىنا, ياعني, امبەباپ مادەنيەتكە جەتەتىندىگىنە سەنەدى [2].
بولاشاقتاعى وسىنداي امبەباپ مادەنيەتتىڭ دىڭگەگى باتىس وركەنيەتى دەگەن پىكىر كەڭ ەتەك الىپ كەلەدى [3]. بۇل تەوريانىڭ توركىنىندە باتىس يمپەرياليزمى مەن امبەباپ مادەنيەتتىڭ كوزى باتىس وركەنيەتى دەگەن تۇسىنىك جاتىر [4]. بۇل پروتسەسستى باتىستىڭ بۇگىنگى جۇيەسىن ساقتاپ قالۋ, كاپيتاليستىك ءوندىرىس, نارىق پەن كاپيتال اراسىنداعى كەدەرگىلەر مەن تىعىرىقتى كەشەۋىلدەتۋ ءۇشىن ويلاپ تاپقان شارا دەپ بىلەتىندەر دە كەزدەسەدى [5].
مىنە, وسىنداي وعاش تۇردەگى وزگەرۋ پروتسەسى — يدەولوگياعا اينالىپ, قاشىپ قۇتىلا المايتىن پروتسەستىڭ ىشىندەمىز دەگەن سياقتى ۇگىت-ناسيحات بەلەڭ الىپ بارادى. ولار, جاھاندانۋ ارقىلى بارلىق لاڭكەستىكتەر, سوعىستار بىتەدى, بەيبىت-مامىرجاي تىرشىلىك باستالادى دەپ سەندىرۋدە. جاڭادان باس كوتەرىپ كەلە جاتقان سوعىستار — حالىقارالىق دارەجەدە ەمەس, مەملەكەت ىشىندە ايماقتىق-ەتنيكالىق سوعىستار بولادى دەيدى. بۇل جاعدايدا, جاھاندانۋعا قارسى بوگەت بولىپ تۇرعان ۇلتتىق مەملەكەتتەر, ۇلتتىق مورال جانە مادەنيەت سياقتى قۇرىلىمداردى جويۋ, ءبولۋ, ال ايماقتىق بولمىستاردى قولداۋ ارقىلى, جاھاندانۋ ءۇشىن وڭاي جۇتىلاتىن كۇلشەگە اينالدىرۋ قاجەت ەكەن.
مىنە, كورىپ وتىرعانىمىزداي قازاق ۇلتى ءۇشىن, جاھاندانۋدىڭ ارانىنا جۇتىلىپ كەتەتىن كۇلشە بولماۋ ءۇشىن, ۇلتتىق سانا مەن ۇلتتىق ىزدەنىستەر جانە شەشىمدەر ءۇشىن ەڭ الدىمەن ۇلتتىق ساياسات قاجەت بولىپ تۇر. ويتكەنى, قازاق بولمىسىنا قاۋىپ ءتونىپ تۇر, جاھاندانۋ يدەولوگتارى ۇلتتىق بىرلىك پەن مەملەكەتتىڭ ۋاقىتى ءبىتتى دەپ جار سالۋدا. ەندى عانا ۇلتىمىزدى, قازاقتىق بولمىسىمىزدى سەزىنىپ كەلە جاتقان كەزىمىزدە بۇل ۇلكەن ماسەلە. سوندىقتان الدىمەن مادەنيەتتىك تۇعىردىڭ ءمانى مەن ۇستاندارىنا كوڭىل ءبولۋ شارت.
ادامنىڭ شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەن ۋاقىتتان باستاپ وسكەن ورتاسى, كەڭىستىگىنەن العان مالىمەتتەرى مەن تانىمدارى نەگىزىندە قابىلداعان قۇندىلىقتار دۇنيەسى مەن قام قارەكەتىنە كەڭ ماعىنادا مادەنيەت دەپ قارايمىز. مادەنيەتتىڭ ەڭ باستى كۇرەتامىرلارى ءدىن, دۇنيەتانىم, ماعلۇمات, تاريحي سانا مەن جاد.
ءبىزدىڭ قولداناتىن زاتتىق (ماتەريالدىق) جانە رۋحاني دۇنيەلەرىمىز بەن قام قارەكەتتەرىمىز مادەنيەتىمىزدىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلادى. وسى مادەنيەتتىڭ قانعا ءسىڭۋى جانە كەلەسى ۇرپاققا امانات رەتىندە بەرىلۋىندەگى ەڭ باستى قىزمەتتى ءتىل اتقارادى. ەگەر انا ءتىل شۇبارلانىپ تۇنشىعار بولسا, وي دا كومەسكەلەنىپ, مادەنيەت تە ولەدى دەي بەرىڭىز. وندا «ۇلتتىق مەن» نەمەسە ۇلتتىق بولمىس تا جويىلدى دەگەن ءسوز. انا ءتىلى — «ۇلتتىق بولمىستىڭ» ەركىن ويلاۋى مەن تىنىستاۋىن, ۇلتتىق سانانىڭ ۇزدىكسىز جاڭعىرۋى مەن تۇلەۋىن, ونىڭ عارىشپەن ۇندەسۋىن رەتتەپ وتىراتىن رۋحاني شابىت كوزى — ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدىڭ ءورىسى.
انا ءتىل جانە «ۇللتىق بولمىس» نەمەسە «ۇلتتىق سانا» اراسىندا وتە تىعىز بايلانىس بار ەكەندىگى بەلگىلى. بۇل جەردە «ۇلتتىق بولمىس» دەپ قانداي دا ءبىر قوعامنىڭ ۇلت ەكەندىگىن ايقىندايتىن قاسيەتتى ايتىپ وتىرمىز. ال «ۇلتتىق سانانىڭ سول ۇلتتىڭ بولمىسى مەن تىرشىلىگىن جالعاستىرىپ, ءارى ونى باسقا ۇلتتاردان ەرەكشەلەپ تۇراتىن قۇندىلىقتارعا دەگەن ماحابباتى ارقىلى تانۋعا بولادى. قانداي دا ءبىر ۇلتتىق قۇندىلىق دەپ حالىقتىڭ ونى (قۇندىلىقتى) قابىلداپ, «مەنىكى, وزىمدىكى» دەپ قاستەرلەۋ, قۇرمەتتەۋ قابىلەتىنىڭ دەڭگەيىن ايتىپ وتىرمىز. قۇندىلىقتار ءبىزدىڭ دۇنيەتانىمدىق الەمىمىزدەگى ەڭ نەگىزگى تۇسىنىكتەر مەن ۇعىمدار بولسا, بۇلار انا تىلىمىزدەگى «ءسوز الەمى» مازمۇندارىنىڭ عاسىرلار بويى قولدانىلىپ كەلگەن دۇنيەتانىمدىق ۇستىندار نەگىزىندە قالىپتاسادى. ءار مادەنيەتتىڭ وزىنە ءتان دۇنيەتانىمدىق بولمىسى بار. ياعني قانداي دا ءبىر ۇلتتىڭ انا تىلىندەگى ۇعىمداردىڭ مازمۇنى سول ۇلتتىڭ بەلسەندى دۇنيەتانىمدىق سونىمەن قاتار قۇندىلىقتىق جۇيەسىنىڭ قۋاتى نەگىزىندە قالىپتاسقاندىعىنىڭ كورىنىسى. بۇل شىندىق ءاربىر ۇلتتىڭ الەمدى ءوز انا ءتىلى ارقىلى تانيتىندىعىن تاعى دا ايقىنداي تۇسەدى. سونىمەن قاتار بۇل شىندىق «ۇلتتىق بولمىستى» سومدايتىن تەزدىڭ (قالىپتىڭ) دە قىزمەتىن اتقاراتىندىعىن كورسەتەدى. ياعني, انا ءتىل ۇلتتىڭ ءوزىن انىقتايتىن جانە باسقالاردان ەرەكشەلەيتىن قاسيەتتەدىڭ قاينار كوزى. مىنە سوندىقتان دا ۇلتتىن ۇلتتىعىن جالعاستىرىپ تۇرعان ارنالاردىڭ باسىندا ءتىل تۇر دەيمىز. تىلىمىزدەگى سوزدەر مەن ۇعىمدار مادەنيەت الەمىنەن, تاريحي سانا قاتپارلارىنداعى ويلاۋ قالىپتارى مەن تانىمدىق ۇستاندارى ەسكە سالىپ, جاڭعىرتىپ وتىرادى. ياعني, ءبىز ەگەر تىلىمىزدەگى ۇعىمداردىڭ ورنىنا جاپپاي باسقا تىلدەگى «كىرمە تەرميندەردى» قولداناتىن بولساق, ءتول دۇنيتانىمدىق داستۇرلەر اراسىنداعى نەگىزگى ۇستاندار مەن ويلاۋ جۇيەمىزدەگى قالىپتى قاتپارلارعا جەتە المايمىز. بۇل — ەشقاشان وزىندىك سىرلى وي مەن پىكىرگە تەرەڭ بويلاي الماۋدىڭ, ياعني ەركىن ويلاۋدان ماقرۇم قالۋدىڭ نىشانى.
مادەنيەت سول قوعامنىڭ زاتتىق-رۋحاني سالالارى تاراپىنان جاسامپازدىقپەن دۇنيەگە كەلگەن «پەرزەنتى», ياعني ميراسى بولسا, سول ميراستى يەمدەنۋشىلەر ءار داۋىردە ءاربىر «عاسىرلار توعىسىندا» وعان قامقور بولىپ, ءتول مادەنيەتىنىڭ جاناشىرلارى ەكەندىگىن تىلىمەن ەمەس دىلىمەن, ىسىمەن دالەلدەي بىلۋلەرى قاجەت. ايتپەسە ونداي قوعام ءوز ميراسىنىڭ يەسى ەمەس جەتىمەگى بولىپ شىعا كەلەدى. مۇنداي جاعداي قوعام ءۇشىن بەرەكەتسىزدىك پەن حاوستىڭ تۋىنداۋىنا اكەلىپ سوعادى. ال حاوس دەگەنىڭىز ەشقاشان ۇزاققا سوزىلمايدى. ونىڭ بوستىعى باسقا مادەنيەتتەر تاراپىنان وپ-وڭاي تولتىرىلا سالادى. بۇل قۇبىلىس «قۇلاعى تىلىك» ءمالىم جايدى, ياعني «مەن» نەمەسە «ۇلتتىق بولمىس» ماسەلەسىن وزىمەن قوسا قابات اكەلەدى. ءوزىنىڭ «مەنىن» ۇمىتقان ادام — قاڭباق. ونىڭ ماقساتى مەن باعىتىن تەك «جەل» عانا انىقتايدى. مادەنيەتىن ۇمىتقان قوعامنىڭ دا احۋالى وسىنداي. شىعىستىڭ ويشىلى, نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى م.يقبال «ەزىلگەن ۇلتتاردىڭ مەنىن, بولمىسىن ۇمىتتىرۋ, ولاردى تاريح بەتىنەن جويىپ جىبەرۋدىڭ استىرتىن جۇرگىزگەن ءادىسى مەن ويىنى» ەكەنىن ايتىپ, «…مەنىن جوعالتقىسى كەلمەيتىن ۇلت ءوزىنىڭ وتكەنى, بۇگىنى مەن ەرتەڭى اراسىنداعى قان تامىرلارىن ءۇزىپ الماۋى» كەرەكتىگىن ەسكەرتەدى. سوندىقتان ءاربىر ۇلت «قۋاتتى تاريحي سانا ارقىلى ءتول تاريحىمەن ۇلكەن ماحاببات ارقىلى تۇتاستىقتا بولۋ كەرەك» دەسە, تاعى بىردە «تاريح مادەنيەتتىڭ ج ۇلىنى, ونىڭ تىرشىلىگى ساقتالىپ, جاڭعىرتىلۋىندا» دەپ ايتپاقشى بولعان ويىمىزدى نىقتاي تۇسەدى [6]. دەگەنمەن ءتىل, ءدىن, ءداستۇر, ادەت-عۇرىپ, قۇندىلىقتار, تاريحي سانا مەن سەزىم ت.س.س. ۇعىمدارمەن بەرىلگەن ءاربىر مادەنيەت اعزالارىنىڭ «ۇلتتىق بولمىستى» قالىپتاستىراتىن ارنالارىن ارشىپ, شىنايلىقپەن بىلەك ءتۇرىپ, سىن كوزبەن ەلەپ-ەكشەپ ءالى دە بولسا كادەمىزگە جاراتا الماعانىمىز دا شىندىق.
ەندى وسى ورايدا «ۇلتتىق بولمىس» ءوزىنىڭ ويلاۋ الەمىنىڭ ءتول ۇعىمدارى مەن ونىڭ مازمۇنىن ءوزىنىڭ كيىز تۋىرلىقتى مادەنيەتىنەن الۋعا ارنالىپ, «باسقالاردىڭ» ويلاۋ قورىنداعى تانىمدىق-قۇندىلىقتىق ۇعىمدارىنان «قارىزعا» الا سالا, ءسال جۇمسارتىپ ايتار بولساق, ءتول ۇعىمدارى مەن قۇندىلىقتارىن وسى زامانعا, ونىڭ تالابىنا ساي نەگىزدەپ ۇلت اجەتىنە جاراتا الماي, قولدا باردى ۇقساتا الماسا, وندا «ۇلتتىق بولمىس» قالاساڭ دا قالاماساڭ دا سەنەن جاتسىناپ, ءوزىنىڭ بەرەكەتسىزدىگىن (حاوس) باسقا ءبىر مادەنيەت تاراپىنان تولتىرىپ, ونىڭ جەتەگىندە جەگىلىپ, وي ساندىعىن تەربەتىپ, سويىلىن سوعىپ كەتە بارادى. قانداي دا ءبىر مادەنيەتتىڭ باسقا ءبىر مادەنيەتتىڭ شىلاۋى مەن قانجىعاسىنداعى وڭگەرىلىپ كەتە بارۋى ونىڭ السىزدىگىنەن ەمەس, ش.ايتماتوۆتىڭ تىلىمەن تۇيەتىن بولساق, سول مادەنيەتتى تاسۋشى ءتول پەرزەنتتەرىنىڭ ماڭگۇرتتىگى مەن سالعىرتتىعىنان. بالكىم, بۇل قۇبىلىس باسقا مادەنيەت قورىنداعى قۇندىلىقتىق-تانىمدىق ۇعىمداردى وزىنە ەنشىلەپ العان سول «ءالجۋاز پەرزەنتتەرىنە وكپەشىل مادەنيەتكە» ۇلكەن سەپتىگى مەن كومەگىن تيگىزۋى دە مۇمكىن… دەگەنمەن, وسىنداي كۇيگە دۋشار بولعان «مەن» ءوز بولمىسىنان بەزىپ, «قاعىنان جەرىگەن قۇلانداي» بولىپ, باسقالاردىڭ بولمىستىق قومىنا كىرىپتار بولماي ما? «مەن» قانشا دامىپ تۇرلەنسە دە «ءوزى» رەتىندە ەمەس, «باسقانىڭ ارناسىن قۋالاي اعىپ» نەگىزىنەن اۋلاق جارىقتاپ, وزىندىك ەرەكشەلىگى مەن تابيعاتىنان اجىراماس پا ەكەن? ءوزىنىڭ « سارى ارقاسى مەن ەل جايلاۋى قارا شاڭىراعىنا» جات بولىپ كەتپەي مە ەكەن دەگەن سياقتى «قوس قۇلاقتى سۇراقتار» شىعا كەلەدى.
مادەنيەت ۇلتتىڭ ۇزدىكسىز تاريحي ساباقتاستىعىنىڭ جەمىسى مەن جەڭىسى. سوندىقتان مادەنيەت دەگەندە ويىمىزعا ۇللتىق ءداستۇرىمىز كەلەدى. ويتكەنى, ويىمىزدى جەتكىزەتىن ۇعىمداردى داستۇرىمىزدەگى دۇنيەتانىمدىق ۇستىنداردان الامىز. ولار ارقىلى انا تىلىمىزدەگى ۇعىمدارمەن ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزىپ وتىرامىز. وسى ۇستىندار ارقىلى تەك قانا ويلارىمىزدى عانا ەمەس وي-پىكىر, دۇنيەتانىمدىق قۇندىلىقتار جيىنتىعىنان تۇراتىن مادەنيەتىمىزدى دە ميراس ەتىپ كەلەشەك ۇرپاققا امانات ەتىپ قالدىرا الامىز. باسقاشا ايتقاندا ادام مادەنيەت تاسۋشى بولمىس بولسا, مادەنيەت تە سول ادامدىق «مەندى» تاسۋشى «ارۋانا» سياقتى.
قانداي دا ءبىر ۇلتتىڭ باسقا ۇلت مادەنيەتىنە ەلىكتەۋى, بىلە تۇرىپ بارلىق «بوقشاسىن» ودان الۋى جاقسىلىقتىڭ نىشانى ەمەس. ارينە «مەن», «باسقا» مادەنيەتتىڭ وزىق ءارى وسكەلەڭ قىرلارىمەن سۇحباتتا (ديالوگتا) بولۋى كەرەك ونىڭ ەشقانداي زيانى جوق. دەگەنمەن وسى سۇحباتتى سىلتاۋراتىپ, بۇگىنگى «اشىق قوعامىمىزدىڭ» «قۇبىلاسى» بولىپ وتىرعان باتىسقا باس شۇلعي بەرۋگە بولماس. تاريحىمىزدى اياق استى ەتىپ, باتىسقا قاراپ «ت ۇلىپقا موڭىرەگەن بۇزاۋدىڭ» كۇيىنە تۇسسەك, ولار ەرتەڭ «ءوزىڭدى ءوزىڭ قادىرلەي المادىڭ, ەندى قۇل بولعانىڭ بولعان» دەسە, مۇنى تاريح-اتامىز, مادەنيەت-انامىز كەلەر ۇرپاق كەشپەس. بۇل جەردە «مەن» تاريح-اتامەن تۇتاستىقتا, ۇندەستىكتە بولعاندا عانا مادەنيەت-انامىز قۇلپىرىپ, جاندانا الادى. باسقاشا ايتقاندا تاريحسىز مادەنيەت, مادەنيەتسىز «ۇلتتىق بولمىس» ەشقاشان تۇلەپ, كوگەرە المايدى. بۇگىن «الەم كىشىرەيىپ ءبىر اۋىلعا, مادەنيەتتەر دە تەك مادەنيەتكە اينالدى» دەگەن «جايداق ويشىلدار» كوبەيگەن كەزەڭ [7]. ولاي بولسا «مەنى» مەن قىلىپ, باسقالاردان ەرەكشەلەپ, الەمدەگى ورنىمدى انىقتاپ تۇرعان مادەنيەت پەن تاريحي سانا جويىلعانى ەمەس پە? «مەن» دە ءولدى دەي بەرىڭىز. باتىستىڭ ءبىر ويشىلى وسى ماسەلە بويىنشا بىلاي دەيدى: «…ەگەر ءبىر ۇلتتىڭ زيالىلارى تاريحي سانادان ماقرۇم قالسا, ولاردان ءوز مادەنيەتىنىڭ قادىرىنە جەتەدى دەپ قالاي ۇمىتتەنەسىڭ? ءتاڭىر باسقا سالماسىن, ونداي قوعام مادەني جاعىنان ءوز-ءوزىن دارعا استى دەي بەرىڭىز» دەيدى. باتىستىڭ زيالىسى وسىلاي وي تۇيەدى. تاعى ءبىر باتىستىڭ ايگىلى كاندەررا دەگەن ويشىلى «ەۋروپا كۇرەتامىرى جاعىنان ليبەرالدىق-دەموكراتيا مەن لاتىن حريستيان مادەنيەتىنەن سۋسىنداپ وتىرعانىن» [8] ايتسا, ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ماڭدايىنداعى بەتكە ۇستار تاريحشىلارى ۇلتىمىزدىڭ نەگىزگى كۇرەتامىرىن مادەنيەت ارناسىنان ەمەس, ەتنوگەنەز قاڭقاسىنان ىزدەۋمەن الەك. تاريحقا مۇنداي كوزقاراس, كەشەگى «يزمنەن» قالعان «يستوريتسيزم» دەگەن مەزى قىڭىرلىق ءالى جالباعاي تونىن جالپىلداتىپ قالار ەمەس. قايران ابايدىڭ وتكەن عاسىرداعى «ء…سوز تۇزەلدى تىڭداۋشى سەن دە تۇزەل!» دەپ, سالعان جانايقايى ءالى شىڭعىستاۋدا جاڭعىرىپ, بىزگە ءالى جەتپەي ءجۇر مە قالاي?
ءتول مادەنيەتىمىزدىڭ اينىماستان ۇزدىكسىز دامۋىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك دەسەڭىز «كۇل استىنداعى قورداي» ساقتالۋى ءتيىس مادەني زاڭدىلىقتار مەن قاعيدالاردى انىقتاپ العاندا عانا ۇلتتىق مادەني دامۋىمىز سوعان ورايلاس باعىتتالىپ, رەتتەلىپ وتىرارى ءسوزسىز. وسى ورايدا, تۋركيانىڭ وتكەن عاسىرداعى اتاقتى ۇلتشىل جازۋشىسى پەيامي سافا «وتكەنىن ۇمىتاتىنداي جادى جوق, كەلەشەگىن قيالدايتىنداي جانى جوق, ارمانسىز, ءۇمىتسىز ۇلت ءۇشىن تاريح كەرۋەنىندە ورىن جوق», دەيدى [9]. ءسىرا, مادەنيەت ۇلتتىق بولمىستى انىقتايتىن «مەن» سۋبستانتسياعا ءوز بوياۋى نارىمەن سيپات بەرىپ وتىراتىن ەڭ نەگىزگى ۇيىتقى كۇش. ول «مەننىڭ» ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ەڭ باستى شارتى.
تەرەڭ ويلاۋ انا ءتىلدىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەتىندىگى سياقتى, انا ءتىلدى قولدانۋ دا تەرەڭ وي مەن تۇنىق پىكىرلەردى جاراتۋدىڭ التىن بەسىگى. ياعني گۋمبولدتىڭ ايتقانىنداي, عىلىم مەن فيلوسوفيادا العا باسۋ جاراتۋشى كۇشكە يە بولۋ تەك انا تىلىمەن تابىسىپ, ۇندەسە بىلۋگە بايلانىستى, انا تىلدەگى «جاراتىلعان الەمدى» باسقا الەمگە جەتكىزۋ ءتارجىمالاۋ ءۇشىن «باسقا ءتىلدى» قولدانامىز. سوندىقتان اسىرەسە فيلوسوفياداعى ۇعىمداردى انا تىلىمىزدەن تۋلەتۋگە ءمان بەرۋ ەركىن ويلاۋ كوزىنىڭ اشىلۋىنا,, تاريحي ساناداعى وي جەلىلەرىنىڭ جاڭعىرۋىنا, نەگىزگى دۇنيەتانىمدىق كۇرەتامىرلارمەن بايلانىستى نىعايۋىنا ىقپال ەتەدى. انا ءتىلى ءبىلىم بەرۋ جانە عىلىم ءتىلى بولعاندا عانا دامىپ, جاندانادى. وسى سالالاردا انا ءتىلى قولدانىلمايتىن قوعامدا دەنى دۇرىس وي يەلەرىنىڭ شىعۋى دا ەكىتالاي. سوندىقتان جاڭا, ەركىن ەلدىڭ قوعامدىق ساناسىنداعى سەرپىلىستىڭ جۇزەگە اسۋى ءۇشىن وعان تەك سول ۇلتتىڭ فيلوسوفياسى وي جۇيەسى ىقپال ەتىپ, ەرتەڭىنە ەسىك اشا الادى.
فيلوسوفيا دەگەن اقيقاتتى ىزدەۋ جولىنىڭ جۇزدەگەن جىلدىق تاريحى مەن ونىڭ وتكەن اسۋلارىنداعى پىكىرلەر مەن ويلاۋ توڭىرەگىندەگى پىكىرتالاس, ءتۇسىنۋ, ۇعىنۋ, ۇسىنۋ قالىبىنا (فورماسى) كۇرمەتىم وتە تەرەڭ. بىراق ادامنىڭ «مەنىن» ءوزىنىڭ ىشىندە تىنىستاپ سۋسىنداپ وتىرعان مادەنيەت تۇرعىسىنان قاراعانىمىزدا «…وسى ءبىز نەگە…» دەپ باستالاتىن ىشتەن شىققان وكسىكتىڭ تەك قانا پسيحولوگيالىق سەبەپتەن ەكەندىگىنە كۇدىگىم كۇن وتكەن سايىن ارتىپ, جامالىپ بارادى. ۇلتتىق دۇنيەتانىمنىڭ ءمانىن «باسقا ءتىل» ارقىلى دوڭگەلەتۋ بىلاي تۇرسىن, بۇگىنگى باتىستىق فيلوسوفيالىق وي قالىپتارىمەن ايقىشتاي سالۋعا بەيىمبىز. ءتول دۇنيەتانىمىز بەن فيلوسوفيامىزدىڭ اقيقاتىنا جەتۋ ءۇشىن ءسوزسىز باتىستىڭ «بوساعاسىنان اتتاتۋ» كەرەك دەگەن قۇلدىق ويلاۋ باسىم. نەگە دەسەنىز, كەز كەلگەن «فيلوسوفيا» ماسەلەلەرىن قاراستىرۋدا, باتىس كوزقاراسى تۇرعىسىنان تىرىسىپ باعىپ تىراشتانامىز اي كەلىپ… ەگەر, فيلوسوفيا جالپى ادامزاتتىڭ ورتاق قازىناسى بولسا, وعان نەلىكتەن ءوز مادەنيەتىمىز تۇرعىسىنان ۇلەس قوسپايمىز? باسقاشا ايتقاندا, «مەن» دەگەن كاتەگوريانىڭ ءمانى سول مەندى دۇنيەگە اكەلگەن, تۇلا بويى سۇتىمەن, نارىمەن الديلەگەن مادەنيەت ارقىلى اشىلاتىن بولسا, وندا ادامزاتتىڭ ورتاق ەنشىسىندەگى فيلوسوفياعا نەلىكتەن «وزىندىك مەن» ارقىلى ۇلەس قوسا المايمىز?
ءيا, «فيلوسوفيانى» ءبىز قالىپتاستىرعان جوقپىز. دايىن تۇرىندە الدىق. العاندا دا ميراس-امانات رەتىندە العان سياقتىمىز. ءاۋ باستان اق اماناتقا قيانات جۇرمەيتىنى بەلگىلى ەمەس پە?! سوندىقتان فيلوسوفيانى تەك باتىستىق قۇندىلىقتاردى تاڭبالاعان ۇعىمدار ارقىلى وقىپ,وقىتۋعا مىندەتتىسىڭ. بىراق كوپ ەمەس ءسال عانا ويلانىپ كورسەڭ وسىنداي «امانات قالىبىنىڭ» تاريحي دامۋى ونشا الىستا ەمەس ەكەن. ءارى كەتسە ءبىر-ءبىر جارىم عاسىر شاماسى. سونىمەن فيلوسوفيانى وقىپ ءجۇرمىز. زورلىق, قىسىم جاساعان ەشكىم جوق, ءوز ەركىمىزبەن, قالاۋىمىزبەن وقىپ ءجۇرمىز. بىراق «فيلوسوف» بولۋىم ءۇشىن باتىستىڭ ويلاۋ جۇيەسى مەن كوزقاراسى شەڭبەرىنەن اسپاي ولارعا «جاعىنىپ», «سىنى مەن ساناعىنان» وتكەندە عانا «ناعىز فيلوسوف» دەگەن اتقا لايىق بولادى ەكەنمىن.
«اتىڭ شىقپاسا جەر ورتە» دەگەن قازاقتىڭ ۇرپاعىمىز عوي. ءوز جەرىڭ وي-ورمانىڭدى, مادەني قۇندىلىقتارىڭدى «ورتەپ», ونى قايتا «ءسوندىرۋ» ءۇشىن باتىستىق ولشەمدەرمەن سۋ بۇركىپ, جالباعاي تونىڭدى جالپىلداتىپ, ءتول «مادەنيتىڭە, ۇلتىڭا قىزمەت ەتىپ ءجۇرمىن دەپ جار سالساڭ», شارۋا ءبىتىپ جاتىر ەكەن-اۋ.
بىراق بۇگىن ءوز بولمىسىڭنىڭ ورنىن ىزدەپ, ويلاناتىن بولساڭ, باتىسقا, «وي-ورمانعا» جاعىنىپ, قاباعىن اڭدىپ, «بىردەڭە» دامەتىپ, تەلمىرەتىن قوعامنىڭ ەمەس, ەگەمەندى ەڭسەلى قازاق دەگەن قوعامنىڭ وكىلى رەتىندە «ءوز ءسوزىم وزىمدىكى, قالاعان السىن» دەگەن ابايدىڭ سارىنىنا سالىپ, «مادەنيەتىمىزدىڭ كەڭ جازيراسىنا» ورالۋ شارت. ويتكەنى, قازاقتىڭ «بالالىق شاعى» ءوتتى. ەندى سانالى, جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەتىن ەگەمەندىكتىڭ, ەلدىكتىڭ تالاپتارى مەن جۇگىنە ساي «بولمىستىق ءماندى» وزگەرتۋ قاجەتتىگىن ءوزىڭنىڭ بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ, مادەنيەتتىڭ وكىلى رەتىندە قوعامداعى, الەمدەگى ورنىڭدى جاۋاپقا تارتقاندا عانا سەزىنەسىڭ. بۇل — ءوزىمىزدى-ءوزىمىز رەتىندە تانىپ, تانىتۋدىڭ ارنالى جولى مەن وزەكتى دە ونەگەلى مادەنيەتىمىزدىڭ پەنزەنتتەرىنەن سارعايا كۇتكەن ەرتەڭىنە دەگەن ءۇمىتىنىڭ اقتالۋى مەن ءوز بولمىسىنىڭ ساقتالۋىنىڭ ەڭ باستى شارتى. بۇل پسيحولوگيالىق قايعىرۋدىڭ كوزى قانداي دا ءبىر قوعامنىڭ, مادەنيەتتىڭ ءداستۇرلى دۇنيەتانىمىنداعى ۇستىندارىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار ەكەندىگى جانە ونى تەز ارادا انىقتاۋدىڭ جولىن قاراستىرۋ كەرەكتىگى. وسى ەرەكشەلىكتەر مەن ۇستىنداردى ساقتاي وتىرىپ, فيلوسوفياعا ارقا سۇيەگەندە عانا وزىندىك ۇلتتىق فيلوسوفيا جاساعانىمىز. دەي تۇرعانمەن, «بۇگىنگى فيلوسوفيالىق تۇسىنىگىمىزبەن» مۇنى جۇزەگە اسىرۋ وڭاي شارۋا ەمەس سياقتى. نەگە دەسەڭىز, قوعامىمىز فورماسى جاعىنان «ەركىندىك العانىمەن» (ەركىندىك تابيعاتى بويىنشا «بىرەۋدەن» الىنبايدى, ەركىندىكتىڭ دە قۇلدىقتىڭ دا نەگىزگى سەبەبى مەن كاينار كوزى رۋح, سانا) ونىڭ مازمۇندىق جاعى اقىل-وي, سانا, ويلاۋ جۇيەمىز بەن قالپىمىز وزگەردى دەۋ ازىرگە قيىنداۋ. دەگەنمەن ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگىنىڭ اسۋلارىنداعى بەلەستەرگە كوز جىبەرسەڭىز, «قوعامدىق مازمۇننىڭ» سىلكىنىپ كەلە جاتقانىن بايقاۋعا بولادى. وسى بەلەستەگى قازاقشا فيلوسوفيالىق تولعاۋلاردىڭ كوبەيۋى دە كوڭىلگە مەدەت دەي تۇرعانمەن, ءالى دە بولسا, ەركىن ويلاۋعا, تاۋەلسىز كادىمگى «قازاقشا» ويلاۋعا مۇقتاجبىز. ەركىن ويلاۋدى فيلوسوفيانىڭ وتكەنى مەن بۇگىنگى بۇكىل مۇراسىن جوققا شىعارۋ نەمەسە وعان كارسىلىق رەتىندە ۇعىنباۋىمىز كەرەك. ويتكەنى, بۇل جاعدايدا ەركىندىك كەرىسىنشە قۇلدىققا اينالۋى مۇمكىن. ەركىندىك ءوز الەمىمىمدى تاريحي جاسامپازدىقپەن ۇندەستىكتە ۇعىنىپ, ءتۇيسىنىپ قورىتۋ ارقىلى قامتاماسىز ەتىلەدى.
ادام ادامنان ۇيرەنەدى, ادامنىڭ كۇنى اداممەن. ادامنان ادامنىڭ ارتىق كەمى جوق. ءبىر-بىرىنەن الا وتىرىپ, بەرە دە بىلەدى. ولاردىڭ الەمى تىرشىلىك ورتاسى ءبىر. بۇل ورتاق دۇنيە ءارتۇرلى مادەنيەتتەردىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستارعا جول اشادى. فيلوسوف تىرشىلىگىنىڭ نەگىزىن دە وسى ورتاق دۇنيەدەن الادى. ورتاق دۇنيەدە ءارتۇرلى «الەمدەر» مادەنيەتتەر, جەكە ادامداردى ورتاق ەتىپ نەمەسە اجىراتىپ تۇراتىن ەرەكشەلىكتەردىڭ اقيقاتىنا جەتكەندە عانا ءوز بولمىسىڭدى, ۇلتتىق «مەنىڭدى» تانيسىڭ. سوندىقتان ءبىز ءۇشىن قاي مادەنيەت مۇحيتىنا جاتاتىنىمىز, قاي قوعاممەن تۋىس-ەنشىلەس ەكەنىمىز, قاي تىلدە, قانداي دىلدە ويلاپ, تولعاناتىمىزدى, سويلەيتىنىمىزدى جالپى, مادەنيەت-انامىزدىڭ بولاشاعىن اڭىقتاۋ مەن مانىنە جەتۋ ماقساتى ونى تاريح-اتامىزدىڭ ءۇش كەزەڭىمەن (وتكەنى, بۇگىنى مەن ەرتەڭىن) تۇتاستىقتا, ۇندەستىرە العاندا عانا ايقىندالا تۇسەدى. بۇعان قوسا, قازىرگى «گلوباليزم, نارىقتىق ەكونوميكا مەن اشىق قوعام» ايدارلى ءۇش اياقتى «دوڭگەلەنگەن دۇنيەگە» وزىندىك فيلوسوفياڭىزدى, ۇلتتىق ەكونوميكاڭىزدى, ءتول مادەنيەتىڭىزگە نەگىزدەلگەن عىلىمي, مادەني, دۇنيەتانىمدىق, دەموكراتيالىق ايقىڭ ماقساتتى ءارى نىق تۇعىرلى دامۋ ستراتەگياڭىزدى سايلاپ الماستان «ارالاسىپ» كەتسەڭىز (ارالاسىپ تا جاتىرمىز) «بۋدانداسقان مادەنيەت» بىلاي تۇرسىن, تاريح كەرۋەنىندە «ءوز بولمىسىڭنىڭ جۇرناعىن» كۇندىز شاممەن ىزدەسەڭ دە تابا الماي قالۋىن ىقتيمال… [10] بۇگىنگى «امەريكان گلوباليزمى» كەشەگى كولونياليزمنىڭ شوبەرەسى, يمپەرياليزمنىڭ نەمەرەسى, «كوممۋنيستىك ورىس گلوباليزمىنىڭ» رۋلاسى… مىنە, كەشەگى «كوممۋنيزم گلوباليزمىنەن» امان-ساۋ قالعانىنا ءتاۋبا دەپ, ەندى عانا ەگەمەندىگىنىڭ تىزگىنىن قولىنا الىپ, كوشىن تۇزەپ جاتقان ءبىز ءۇشىن وسىنداي «ىقتيمالداردى» بۇگىننەن كورە الماساق, ەرتەڭ جىلاعانمەن كەش قالامىز. «كوزدىڭ جاسىن كولدەتۋدىڭ, بۇگىندى ەرتەڭمەن بايلانىستىرا الماي تەككە وتىرۋدىڭ بالالىق ەكەندىگىن» كەشەگى قازاقتىڭ ماڭدايىنداعى اسىلدارى مەن شايتتەرى ۇرپاقتارىنا امانات ەتىپ ايتىپ كەتپەپ پە ەدى?
بۇگىن كەيبىر ارىپتەستەردەن قاي قوعام ءۇشىن عىلىم جاساپ جاتىرسىڭ دەپ سۇراساڭ, «قوعامىڭدى بىلمەيمىن, عىلىم, عىلىم ءۇشىن جاسالۋى كەرەك», دەپ تەز جاۋابىن بەرە سالادى. ارينە جاۋابى مەن تۇسىنىگى جوقتاردان قورقۋ كەرەك, سوندىقتان بۇلارعا قۇرمەتىمىز تەرەڭ. قازاق مادەنيەتىنىڭ «اسقان ينتەرناتسيونالدىق, كوسموپوليتتىك ءارى گۋمانيستىك سالت-ساناداعى» بۇگىنگى كەيبىر وكىلدەرى عىلىمدى, عىلىمدى قۇتقارۋ ءۇشىن جاساسا, فيلوسوفيانى دا بۇكىل ادامزاتتى قۇتقارۋ ءۇشىن جاسايدى ەكەن.
مەنىڭشە, الەمدىك دەڭگەيدەگى عىلىمعا, فيلوسوفياعا ۇلەس قوسۋ ءۇشىن «وزىندىك قىرىڭ مەن مەنىڭ» ماڭىزدى. سول «مەندى» سيپاتتايتىن, انىقتايتىن ولشەم مادەنيەت ەمەس پە ەكەن? وسى باعىتتا ۇلتتىق فيلوسوفيا توڭىرەگىندە ءتاي-ءتاي باسقان جاس زەرتتەۋشىلەرىمىزدىڭ ىزدەنىستەرى وي سالىپ, ۇيرەتىپ, ءۇمىتىڭدى ۇشتاي تۇسەدى. فيلوسوفيانى عىلىمعا اينالدىرىپ جىبەرۋدەن گورى, وندا «اقيقات جولىندا ءتاي-ءتاي باسۋ» كەمىستىك ەمەس, ارينە. وسىندايدا, «…ەڭ پايدالى عىلىم قوعامنىڭ يگىلىگى ءۇشىن جاسالعان عىلىم» دەگەن پايعامبارىمىزدىڭ ءسوزى ەسكە ورالا بەرەدى.
ءوز مادەنيەتىنىڭ ءۇش ۋاقىت ىشىندەگى كۇرەتامىرلارىن, وي-پىكىر قازىنالارىنان تۇراتىن ءداستۇرلى ارنالارىنىڭ ءىزىن, تۇلا بويىن تۇتاستاي كوكتەپ وتەتىن جۇيەلى قالىبىن تاۋىپ, قايتا جاڭعىرتا بىلەتىن ونى بۇگىنگى بەلەسىنەن, ءۇمىتى مەن اسقارىنان بولاشاعىنا جەتەلەيتىن جول كورسەتە بىلەتىن ادام عانا «ناعىز فيلوسوف» بولۋى كەرەك. بۇل اتاقتى «باتىستىق نەمەسە باسقا» ەكزامەناتورلار ەمەس, سول مادەنيەتتىڭ جاڭعىرۋى, ەركىندىكتىڭ باياندالىعى مەن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ جاندىلىعى عانا بەرە الار. دەگەنمەن بۇگىنگى ناعىز فيلوسوفتارعا دا ەرتەڭگى تاريحىمىز عانا ءادىل باعاسىن بەرە الادى.
پەندەلىك پىكىرىمىز بويىنشا, فيلوسوف مادەنيەتىنىڭ ءتىلى ارقىلى ءوزىن تانىتىپ, ايان-بايان ەتە الادى. ول ءتىلى ارقىلى سول مادەنيەتتى, ۋاقىتتى اشىپ كورسەتەدى. ونىڭ ءتىلىنىڭ مازمۇنى مەن ءمانى مادەني ۇستىنداردان, قوعامدىق احۋالدان, ادام مەن داستۇردەن باستاۋ الىپ بولاشاققا باعىتتالعان, سانانى سەرپىلتەر وي قوڭىراۋلارمەن تولتىرىلسا, سوندا عانا ونداي فيلوسوفيانى ۇلتتىق فيلوسوفيا دەپ قاراۋعا بولادى. ويتكەنى, وسىنداي فيلوسوفيا عانا ءوزىمىزدى «باسقانىڭ كوزىمەن» ەمەس, باسقانى, قورشاعان ورتامىزدى «ءوزىمىزدىڭ كوزىمىزبەن» تانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى دەپ ويلايمىن. بۇعان قوسا, سىرت كوزگە قالاي كورىنەتىنىمىزدى, سىرت كوزدىڭ ءبىزدى قالاي كورەتىنىن دە ءبىلۋىمىز كەرەكتىگىن ەستە ساقتاعان ءجون.
فيلوسوفيا مادەنيەتكە نەگىزدەلىپ, ۇلتتىق بولمىستى سومداعاندا عانا ۇلتتىق فيلوسوفيا بولا الادى دەگەنگە كەيبىرەۋلەر ميىعىنان كۇلۋى مۇمكىن. مەنىڭشە, «باسقانىڭ» ايتقانىن توتى قۇستاي جاتتاپ, سايراعاننان گورى ابايشا «ءوز ءسوزىم وزىمدىكى» دەگەن الدەقايدا ارتىق. «ابايدان باسقا كىمىمىز بار» دەپ وسكەن ۇرپاققا, مادەنيەت الەمىندەگى ءتول قۇندىلىقتارىن اشىپ كورسەتۋ ءۇشىن قايتا اينالىپ ابايعا سوعا بەرۋىمىزدىڭ بەلگىلى سەبەپتەرى دە بار. ول دا مۇحتاردىڭ ءداستۇرلى تۇركىلىك دۇنيەتانىمىمىزدان ءسۇزىپ العان «گارمونيالىق, تسيكلدىق ويلاۋ جۇيەسى» — «كوممۋنيستىك گلوباليزمنەن» ۇلتتىق بولمىستى قورعاۋ ماقساتىندا جاڭعىرتىپ كەتكەن جولى, ءادىسى بولاتىن. مادەنيەت تۇرعىسىنان قاراعاندا «تاريحي اباي» مەن «مۇحتاردىڭ ابايى» ماڭىزدى تاقىرىپ, سوندىقتان ونى تاعى بىردە ءوز الدىنا قاراستىرا جاتارمىز.
تاعى دا ابايشا ايتاتىن بولساق, «وسى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ» «تۋعان جەر ىستىق», «انامنىڭ اياۋلى الاقانى ىستىق» دەگەن سياقتى «ىستىقتاردى» جانى سۇيەدى. بىراق نەگە ەكەنىن قايدام, سول قوعامنىڭ, مادەنيەتتىڭ, ءداستۇردىڭ, ءتىلدىڭ فيلوسوفياسىمەن سول «ىستىقتاردى» سومداۋعا كەلگەندە ۇسقىنىمىز قۇرىپ, ابايدىڭ «نۇرلى اقىلىمەن» ەمەس, «ۇسىگەن», ءسال جۇمسارتىڭقىراپ ايتار بولساق, «سۋىق اقىلمەن» بىلدىرلاتىپ الا جونەلەتىنىمىز بار. ماعان بۇل كۇيىمىز, مادەنيەتىمىزگە جاساعان قيانات سياقتى كورىنەدى. انادان ىستىق كىم بار? ەش ويلانباستان مادەنيەت-انامىزعا «سىرتتاعىلاردىڭ» باسقان تاڭباسىن سول قالپىندا «شارتتانعان سۇرقىمىزبەن» باسا سالامىز. وعان «جۇرەگىمىز» دە سەلت ەتپەيدى. ءاي, باتشاعار فيلوسوفيا «جۇرەكپەن» ەمەس, «اقىلمەن» جاسالادى دەۋشىلەر تابىلار, ارينە. تاريحي سانامىزدا «جۇرەكپەن تەربەلىپ» سومدالماعان, قاناعاتتانباعان فيلوسوفيا جاساۋدىڭ مادەنيەتىمىزگە دە بولمىسىمىزعا دا وتە قاۋىپتىەكەنىن وتكەن «جەتپىس جىلدىق» تاريح سىنىنان كورگەن جوقپىز با? ەندىگى جەردە ءفارابيدىڭ «بەلسەندى ساناسى (فاال اقىل)» بالاساعۇننىڭ, يۇگنەكيدىڭ, ءياساۋيدىڭ «كوڭىل كوزى (باسيرات)», ابايدىڭ «نۇرلى اقىلى (تازا جۇرەك)», شاكارىمنىڭ «جۇرەك كوزى» ارقىلى جەتىمسىرەگەن ءوز الەمىمىزدى «ىسىتىپ» كورەيىك تە. وسى «ىستىق فيلوسوفيا» عانا ءتول فيلوسوفيامىزدى جاڭعىرتىپ, الەمدىك فيلوسوفيا ارناسىنا, جالپىادامزاتتىق ويلاۋ قورىنا وزىندىك ۇلەس قوسا الادى. سوندا عانا «سەنى تانىپ» قۇرمەتتەي الادى.
بۇگىنگى تاڭدا قاعاناعى قارق بولىپ وتىرعان, ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل فيلوسوفيالىق ويلاۋ جۇيەسى جوق, بار بولسا دا قالىپتاسۋ ۇستىندە. ءار مادەنيەت باسقالاردان ءوزىنىڭ «جوعىڭ» ىزدەۋدە. سەن وزىندە باردى كورسەتە الماساڭ نەمەسە تىرىسپاساڭ, «باسقاعا» جاعىنامىن, «ناعىز فيلوسوف» بولامىن دەپ «جايداقتاتۋىڭدى» شەكتەمەسەڭ ەشكىمگە كەرەگىڭ جوق. ول سەنەن ءوز جوعىن كۇتەدى ءارى ۇمىتتەنىپ تە وتىر. ويتكەنى ولار بۇگىنگى تاڭداعى ەرىك, جىگەر, ەركىندىك, مورال, ادامگەرشىلىك سياقتى جۇتاڭسىپ وتىرعان جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتاردى قۇنارلاندىراتىن سىرلى دا جاندى وي ۇشقىندارىن, سەنىڭ ءداستۇرلى تۇركىلىك دۇنيتانىمىڭداعى ەرەكشەلىكتەر مەن ۇستىندارىڭنان كۇتەدى. مىنە ءبىز وسى قۇندىلىقتارىمىزعا ۇلاسىپ, ۇندەسىپ, سول الەمنىڭ بەل ورتاسىندا جاندى ادام رەتىندە ۇيلەسە الاتىن بولساق ىستىق فيلوسوفيالىق ويلاۋ نەگىزىنە ورالعانىمىز. قورىتا كەلە, ءتىل جانە ويلاۋدىڭ تازالىعىن قامتاماسىز ەتۋ ءتول مادەنيەتىمىزدى ەكولوگيالىق كىرلەنۋدەن ارىلۋى مەن تۇلەۋىنە ىقپال ەتەتىن قام-قارەكەت سونىمەن قاتار ءدىلىڭدى الىپ شىعاتىن جەلكەن. قورشاعان ورتانى, الەمدى, ءوزىمىزدى, تاريحىمىزدى باسقانىڭ تىلىمەن, كوزىمەن, وي-قالىبى تەرەزەسىمەن ەمەس, «قازاقى قازانىمىزبەن» قايناتىپ كورۋگە, تانۋعا تىرىسقاندا عانا ءتول تاريحى بار مادەنيەتى بار, ەگەمەندى ەلى بار «مەن» دەپ اۋىز تولتىرىپ ايتا الاتىنىمىزدى الەمدىك تاجىريبە ايعاقتايدى.
ەگەر ءبىز بۇگىن مادەنيەتىمىز ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك سەزىنىپ, قايعىرا بىلسەك, ول دا ەرتەڭىمىزدىڭ ۇرپاعىن ويلاعانىمىزدان دەگەن ويىمدى جيناقتاي كەلە «قايتسەك ءوز مادەنيەتىمىزدى» تولىققاندى تاسۋشى بولا الامىز نەمەسە «مەنىڭ بۇگىنگە تاسىپ, الەمدەگى ورنىمدى كورسەتىپ وتىرعان مادەنيەت-انامىزدى قالاي ساقتاي الامىز» دەگەن قاۋىپتەن تۋعان ويىمىزدىڭ ويى-قىرىن اعايىن ءوزى تارتا جاتار دەمەكپىن.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر
1. Kösoğlu N. Küreselleşme ve Milli Hayat. İstanbul 2002. Ötüken Yay. s.121.
2. Wa Urestein İ. Kültür, Küreselleşme ve Dünya Sistemi. Ankara 1998, s.124.
3. Hannerz U. Kültür, Küreselleşme ve Dünya Sistemi. Ankara 1998, s.140.
4. Kösoğlu N. a.a.e., s.123.
5. Korkut Tuna, Batı Yayılmacılığı, Küreselleşme ve Son Lokmalar: Milli Ahlak Meselesi Milli Kültürler ve Küreselleşme. Konya, 1998. s.142-143.
6. Necmettin Tozlu. Batı’da ve Doğu’da insan Anlayışı, Felsefe Dünyası, sayı 27. s.8-37. Ankara, 1998.
7. Yıldırım M. ‘Toplumsal Ben’in oluşmasında ‘Öteki’ ve Kültürün’ Yeri. s.54-58
8. Timuçin A. Yabancılaşma Sorumuna Genel bir Bakış. s.16-23. Felsefe Dünyası. Sayı 5, Ankara 1992.
دوساي كەنجەتاي
http://mazhab.kz/kk/maqalalar/galymdar-minberi/dosai-kenjetai/jahandanu-jane-ulttyq-madeniet-2625/
