GYMYŃGÚL MUQANTAIQYZY: QAZAQSTAN JYLQY ShARÝAShYLYǴY BOIYNShA QYTAIDAN KО́Sh ILGERI

Qytaıda turatyn qandasymyz, sol elde qazaq jylqysyn zerttep júrgen ǵalym, «Tarym» ýnıversıtetiniń professory Gymyńgúl Muqantaıqyzymen áńgimelesýdiń sáti túsken edi. Jylqytanýshy ǵalym Qytaıdaǵy qazaq jylqy tuqymdarynyń jaı-kúıin, eki el arasyndaǵy osy sala boıynsha baılanys, jylqy ónimderin paıdalaný jaıly óz oıymen bólisti.

– Al, Gymyńgúl Muqantaıqyzy, Atajurtqa qosh kelipsiz! Áńgimemizdi Qytaıdaǵy jylqy sharýashylyǵynan bastasaq…

– Bul sala Qytaıda 20 jyldaı toqtap qaldy. Sebebi buryn bul sala eginshilikte, mal sharýashylyǵynda qoldanylatyn. Sońǵy kezde tehnıka qatty damydy, barlyǵyn avtomattandyrdy. Mal baqsaq ta «motoıkl-atpen» baǵatyn boldyq. Sondyqtan da jylqyny ósirý, ony kólik retinde paıdalaný azaıdy. Tipti, ýnıversıtetterde jylqy sharýashylyǵy týraly oqytý da toqtap qalǵan edi. Biraq 2003 jyldan keıin jylqy sharýashylyǵyn qaıta qolǵa ala bastadyq. Sebebi halyqtyń turmysy jaqsardy. Isher as, kıer kıim mol boldy, mashına-tehnıkaǵa qyzyǵý toqtady. Endi kerisinshe qaltalylar jylqyǵa qyzyǵatyn boldy. Olar jylqy baǵyp, jylqy etin jep, jylqy sútin ishkisi keldi. Osyndaı sebeptermen Qytaıdaǵy Beıjiń, Shıńjan, Gýańjý, t.b. qatarly iri qalalarda jylqy sharýashylyǵyn damytý, ony túlik retinde baǵý qaıta qolǵa alyndy. Sonyń arqasynda bir kezde shetelge ketken baılar qaıta kelip, aǵylshyn, arab jylqylaryn maldana bastady. Túrkimenstannan ala almasa da Qazaqstannan, О́zbekstannan ahalteke ákelip, Qytaıda ósirýdi qolǵa aldy. Bul máseleniń ekinshi jaǵy – sport jylqylaryn damytýdy qolǵa alý edi. Osy arqyly memlekettiń jylqy sharýashylyǵyna qatysty saıasatynyń ózgerýine túrtki bolamyz ba dep oılap edi baılar. Biraq, oǵan ruqsat berilmegendikten, 2003-2013 jyldar aralyǵynda biz olarǵa ónimdi jylqy sharýashylyǵyn usynyp kórdik. Iaǵnı, et-sút baǵytyndaǵy jylqy sharýashylyǵyn damytýdy aıttyq. Degenmen bul qadamymyz da onsha qoldaý tappady. Kóbi taza qandy, asyl tuqymdy jylqylarmen ǵana aınalysqysy keldi. Ǵalymdar memlekettiń bul áreketiniń qate ekenin sol kezde-aq aıtqan edi.

Mysaly sport bolmasa, aǵylshyn, ahalteke, arab jylqylarǵa Qytaıda ómir súrýdiń keregi joq. Ol ıesine paıda ákele almaıdy. Kerisinshe sharýashylyqqa shyǵyn. Bir jyl taza qandy aǵylshyn jylqysyn baǵý úshin 20 myń ııýan (1 mln teńge) ketedi. Iaǵnı, ondaı jylqyny qarapaıym halyq baǵa almaıdy degen sóz.

– Sizderde áıgili ile jylqysy bar emes pe?

– Iá, bizdegi biraz tanymal bolǵan ile jylqysy. Keıbir ǵalymdar osy ile jylqysyn aǵylshyn, arab, ahaltekemen býdandastyrý arqyly sport jylqysyn, júırik tuqym shyǵarýdy usyndy. Al, qarańyz endi, aǵylshyndar qazirgi taza qandy, asyl tuqymdy aǵylshyn júırikterin 300 jyl boıy suryptap, tuqym retinde jetildirý arqyly búgingi kúnge jetkizdi. Al biz ony qýyp jetý úshin uzaq ýaqyttyq selekııa kerek. Japonııada da sondaı, olardyń báıgelerinde de aǵylshyn jylqylary shaýyp júr. Álemdi tamsandyryp otyrǵan Japonııa jańa jylqy tuqymyn shyǵarýdy bilmeı otyrǵan joq, olar oǵan ýaqyt pen qarjyny qurtýdy bekershilik dep tapty. Sondyqtan biz ne isteýimiz kerek. Biz de óz qolymyzda bar múmkindikti, qolymyzda bar jylqyny jetildrýdi kózdedik. Qazir Qytaıda kóptegen tuqymqorlar bar, ásirese ósimdikterdiń, jan-janýarlardyń tuqymyn saqtaý bizdiń basty maqsatymyz. Bul búgin bizge kerek bolmasa da, 100 jyl, 1000 jyldan keıin bolashaq urpaǵymyzǵa kerek. Qorǵa saqtalǵan tuqym, gen biz úshin baǵa jetpes baılyq. Al osy baılyqty saqtap qalý úshin biz úkimetke alaqan jaıamyz. Biraq memleket bizdi únemi baǵyp otyra almaıdy ǵoı. Sondyqtan jylqy sharýashylyǵymen aınalysatyndar ózin-ózi baǵatyn deńgeıge jetýi kerek. Sonda ǵana memleket bul salanyń ekonomıkalyq qundylyǵyn túsinetin bolady. Memleket ekonomıkalyq tıimdiligin moıyndaǵanda ǵana qoldaý bildiredi. Mine, biz osyndaı sebeptermen, ǵalymmyn degen janǵa bir salany zertteýdi mindettedik. Men ózim Qytaıdaǵy qazaq jylqysyn zertteımin. 2010 jyly Qazaqstandaǵy Qazaq Ulttyq Agrarlyq ýnıversıtetinen kandıdattyq qorǵadym.

– Qytaıda jylqy ónimderine suranys qalaı?

– Qazir Qytaı jylqy sany boıynsha Amerıkadan keıingi ekinshi orynda turady. Bálkim bolashaqta birinshi orynǵa shyǵatyn shyǵar. Al Qazaqstan jylqy sany boıynsha, meniń bilýimshe, 9 jáne 10-orynda. Alaıda, bizde jylqy sany bolǵanymen sapa joq. Soǵan qaramastan Qytaıda jylqy etine degen suranys jyl saıyn artyp keledi. Ortalyq Qytaıda turatyn taza hanzý ultynyń ózi qazir jylqy etin jeýge qumar. Buryn olardyń dárigerı ustanymynda jylqy eti paıdasyz taǵam retinde tanylyp kelgen bolatyn. Biraq qazirgi ǵylymı tehnologııanyń zertteýi boıynsha jylqy etinde holesterınniń tómendigi, onyń quramyndaǵy qanyqpaǵan maı qyshqylynyń joǵarylyǵy, onyń azyqtyq qunarlylyǵynyń joǵary ekendigi jáne júrek-qan tamyrlaryna tıgizer oń áseriniń kóp ekendigi anyqtaldy. Sondyqtan da qytaı halqy jylqy etine qyzyǵyp otyr. Ekinshi jaǵynan qoı, sıyr, dońyz barlyǵy da aýsyl aýrýymen aýyratyndyqtan, bul janýarlardyń etine degen suranys tómendedi. Sonymen qatar, qaltasynda aqshasy bar adamdar, basqa túrli taǵamdy jegisi keledi, sonyń saldarynan jylqy etine degen suranys jyl sanap kóbeıip keledi. Bul qazir Qytaıdaǵy jylqy malyna tóngen úlken qater deýge bolady. Úlken bazarlarda, qasaphanalarda soıa berse, jylqy taýsylatyny anyq qoı. Mysaly búkil Qytaı eliniń jylqysy eki-aq jylǵa jetedi eken. Al bizdiń elde «Qazaqstannan kelgen ónim» dese eń taza ónim retinde qabyldaıdy.

– Sizderde jylqynyń qansha tuqym-túri bar?

– Qytaıda jylqynyń 26 tuqymy bar edi. Keıbiriniń tuqymy quryp ketti. Al ShUAR-da tórt jergilikti tuqym, eki býdan tuqym bar. Qazir sany azaıyp ketken jylqylardyń qatarynda mońǵol jylqysy, tıbet jylqysy, Barkól jylqysy bar. Al Qytaıdaǵy qazaq jylqy tuqymynyń sany edáýir jaqsy. Ázirge tuqymy azaıǵan jylqylarǵa Qytaı Aýylsharýashylyǵy mınıstrliginen arnaıy aqsha bólip, tuqymnyń joıylyp ketýiniń aldyn alyp, qorǵap otyr. Jylyna bir tuqymǵa 800 myń ııýan (40 mln teńge) bólip, tuqymdy saqtap qalýǵa jaǵdaı jasap otyr. Sonymen qatar, bizde jylqy sharýashylyǵynyń búgini men bolashaǵyna negizdelgen 5 jyldyq jospar qoıylady. О́tken jyly sońǵy bes jyldyq jospardy qorytyndylaý barysynda ónimdi jylqy sharýashylyǵyn damytýdy alǵa qoıdy. On jyldyń aldynda qoldamaǵan salaǵa, endi kóńil aýdaryp otyr. Buǵan birinshi sebep, sport jylqysynyń tranzıttik máselesiniń tıimdi jolǵa qoıylmaýy. Sodan bolyp asyl tuqymdy jylqylardy Beıjiń sekildi úlken qalalarda bar bolǵany kúndelikti minis aty retinde at miný klýbtary ǵana paıdalandy. Kerisinshe Shıńjań, Mońǵolkúre sekildi alqapty jaılaýy bar, jylqy ósirýge qolaıly óńirlerge ónimdi jylqy tuqymyn ósirýge múmkindik berdi. Olarǵa qoıylǵan mindet, jylqynyń súti men etin jáne býaz bıeniń zárin (nesebin) jınaıdy.

– Zárin jınaǵany qalaı?

– On jyldan beri ile oblysynyń Kúnes aýdanynda arnaıy osy salamen, ıaǵnı býaz bıeniń zárin jınaýmen aınalysatyn sharýashylyqtar bar. Bir bıe jylyna 2-3 myń ııýan (100-150 myń teńge) kiris kirgize alady. Onsyz da bosqa tógilip jatqan nesepti jıyp alyp, arnaıy orynǵa tapsyrady. Nesepten alynǵan gormondar arqyly Amerıkada áıel adamdardyń qartaıýynyń aldyn alatyn dári jasalady. Meniń estýim boıynsha 2008 jyly 1 gramy 500 ııýan (25000 teńge) bolatyn. Bul degen sóz býaz bıeniń nesebi altynnan qymbat degen sóz. Iá, nesepten tapqan paıdamen eshkim qabyrǵasyn jappaıdy dep oılaýlaryńyzǵa bolady, biraq tym bolmasa, kúndelikti jem-shóptiń aqshasyn tabýǵa bolady ǵoı. Osy negizde Kúnestegi qazaq jylqysynyń sany 100 myńnan asty.

Al sizderde osynshama kóp jylqylaryńyz bola tura, onyń ónimderin kerekke jarata almaǵandaryńyzǵa qarap men oılanyp qaldym. Áıtpese biz úshin bir sharýashylyqta, bir qojalyqta myń, eki myń jylqy bolý degen túsimizge kirmegen sandar. Biz Altaı óńirinen 200 bas jylqysy bar qazaq baılaryn kórip qýanamyz. Al sizder qoldaryńyzda bar ónimdi uqsatyp paıdalanýdy meńgermegen ekensizder. Qazir Qazaqstan, Mońǵolııa, Qyrǵyzstan qatarly qos-qos jylqy ustap otyrǵan elderge Amerıka qyzyǵa qarap otyr. Eger sizder múmkindik berseńizder, olar ózderi-aq kelip, sizderge nesepten aqsha jasaýdy úıretip berer edi.

– Qytaıda sporttyq baǵyttaǵy jylqylarǵa suranys azaıyp ketti dedińiz ǵoı…

– Iá, 2011 jyldary biz shetelden óte kóp jylqy ákeldik. Aǵylshyn, arab jylqylaryn ákep alǵan baılar endi sol jylqylaryn sata almaı otyr. Ol ne et bolyp jarytpaıdy, ne sút berip jarytpaıdy. Al baılardyń endigi kózdegeni et-sút baǵytyndaǵy jylqyny damytý. Sol úshin maǵan «qazaq jylqysynyń etti, sútti baǵytyndaǵy aıǵyrlaryn jetildirip, solardan jańa tuqym shyǵaraıyq» degen usynys jasap otyr. «О́zimizdiń osy baǵyttaǵy jylqynyń tuqymyn asyldandyryp, Qazaqstannan da ónimdi jylqy tuqymdaryn ákelsek» degen oılaryn aıtady. Demek bir kezde asyl tuqymdy sport jylqysyna qyzyǵatyn qaltalylardyń ózi qazir ónimdi jylqyǵa bet buryp otyr.

– Qytaı jylqy sharýashylyǵyna kóńil bóle bastady dep otyrsyz ǵoı, sonda memleket tarapynan qoldaý bar ma?

– Árıne bar. Qytaı jylqy sany boıynsha birinshi orynda turǵanymen, Qazaqstandaǵydaı bir orynǵa jınaqtalmaǵan. Mysaly Qazaqstannyń batysynda ǵana 170 myńnan astam jylqy bar eken. Jáne basqa oblystarda da jylqy sharýashylyǵy jaqsy jolǵa qoıylǵan. Qytaıda Shyńjań men Ishki Mońǵolııada ǵana jylqy sany bar da, ózgi óńirlerde shoǵyrlanǵan jylqy joq. Qazirgi ýaqytta Qytaı eli jylqy sharýashylyǵyna qatty den qoıa bastady. Basqa mal sharýashylyǵyn da qalys qaldyrǵan joq, biraq jylqy men túıege degen suranystyń kún sanap artyp kele jatqany anyq. Túıe sharýashylyǵyn estigen bolarsyzdar, Qytaıda álem boıynsha túıe sútin óńdeıtin alǵashqy kompanııa quryldy. Altaı aımaǵynyń Býryltoǵaı aýdanynda qurylǵan shubat jasaýmen aınalysatyn kompanııa halyqaralyq deńgeıde birinshi orynda tur. Ol kompanııanyń ónimderin ishki Qytaıdaǵy joǵary dárejeli tutynýshylar alyp otyr. Sondyqtan da bul kásiporynnyń ónimi óte qymbat. Qarapaıym adamdar satyp ala almaıdy. 1 lıtr túıe súti 36 ııýan (1800 teńge).

Osyndaı kompanııalardyń bastamasymen qazirgi kezde Qytaıda túıe sharýashylyǵy jaqsy damyp, túıe sútine degen suranys artty.

Al jylqyǵa keler bolsaq, Qytaı eliniń prezıdentiniń ózi bul salaǵa moıyn bura bastady. Búgingi kúnniń ózinde jylqy sharýshylyǵyna qatysty mal dárigerleriniń halyqaralyq konferenııasy ótip jatyr. Sonymen qatar, jylyna bir ret, sizderdegi palata sekildi mekeme bar, soǵan Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginen arnaıy ókil kelip, mamandardyń pikirin tyńdaıdy. Soǵan oraı aldaǵy jylda qandaı máselelerdi qarastyrý kerek ekendigin kelisedi.

– 1 mlrd qytaı halqyn jylqy etimen qamtamasyz etý múmkin be?

– Qazirgi kezde álemdik jylqy ósirýshiler Qytaıdyń osy saladaǵy qadamyn baqylap otyr. Eger bolashaqta Qytaıda etti, sútti jylqy tuqymy damıtyn bolsa, bizdiń qorymyz jetispeı qalatyny anyq. Sondyqtan biz, ádettegi jaǵdaıda da irgede otyrǵan Qazaqstan bar, Mońǵolııa bar, jaılaýy keń, jylqy sharýashylyǵyn damytýǵa eń qolaıly jer ekenin aıtamyz. Sol elderdegi jylqyny ózimizdiń jylqy sharýashylyǵynyń qory retinde paıdalanýdy kózdeımiz. Mysaly Qazaqstanda ónimdi jylqy sharýashylyǵy boıynsha, muǵaljar, kóshim, jaby tuqymdary bar. Bizdiń el osy jylqylardyń tuqymyn alýǵa kóp kóńil bóledi. Tym bolmasa, jylqy ónimderin kóptep kirgizýdi qolǵa almaqshymyz.

– Jylqy mádenıeti, býdandastyrý jaıly ne deısiz?

– Búgingi tańda jylqy mádenıeti salasy óte kúrdeli jaǵdaıda. Qytaıda da, Qazaqstanda da jergilikti jylqy bar. Iá, ras, qazaq jylqysynyń syrt kelbeti sulý kórinbeıdi. Biraq onyń tabıǵı ereksheligi bar ǵoı. Al qazaq jylqysynyń syrt kelbetiniń sulýlyǵy úshin býdan jasaıtyndar kóp. Onyń ne keregi bar? Qandaı jylqy tuqymyn baqsańyzdar da, taza kúıinde baǵýǵa bolady ǵoı. Aǵylshyn, arab, ahalteke baǵýǵa bolady, biraq qazaq jylqysynyń ár tuqymynyń ózindik ereksheligi bar. Tabıǵı, turǵan ortasyna qaraı beıimdelýin, jaratylys ereksheligin eskerý kerek. Jáne qazaq jylqysynyń qoǵamdyq ortada ózindik quny bar. Bálkim aǵylshyn jylqysy odan aqshalaı qymbat bolýy múmkin, biraq ol qazaq jylqysynan áleýmettik jaǵynan qunsyz bolatyny anyq. Aǵylshyn tuqymy bir ǵana sala boıynsha – sporttyq sala boıynsha damyǵan. Al qazaq jylqy tuqymynyń bir ereksheligi odan minis jylqysy da, júırik, jorǵa, kúsh kóligi, etti-sútti baǵyt boıynsha da jetildirýge bolady.

Mysaly aǵylshyn jylqysy dese sporttyq baǵytta ǵana elestetemiz. Al jergilikti jylqy tuqymyna tabıǵı turǵyda, ekologııalyq, ónimdilik jáne onyń gendik qoryna da qaraıtyn bolsaq aǵylshyn jylqysynan áldeneshe ese qymbat ekenin kóremiz. Bárimiz biletindeı, eýropada ponıdan bastap alyp júk tartatyn jylqyǵa deıin, barlyǵy da qorǵaýǵa alynyp, jetildirilip, baǵym-kútimde tur. Demek biz úshin de qazaq jylqysy qasterli bolýy kerek. Bul – keler urpaǵymyz úshin eshqandaı aqshaǵa satyp alýǵa kelmeıtin úlken qor, úlken baılyq. Sonymen qatar, týrızm salasyna, jorǵa, júırik boıynsha aqyldylyq jaǵyna baǵyttaýǵa da bolady.

Joǵaryda aıtqanymdaı, bizden bir qatelik ketti, Qytaıda ile jylqysyn aǵylshyn jáne orlov jylqysymen býdandastyrdy. Tipti, Qostanaı jylqysy, Reseıdiń aýyr júk tartatyn jylqysy qatarly 18 túrli aıǵyrdy qosty. Sol arqyly ile jylqysynyń tuqymdyq ereksheligin álsiretip jiberdi. Jylqy qyr-syryn biletin úlken ǵalymdar bul iske qatty qapa boldy. Ile jylqysy buryn alamanǵa da, jorǵaǵa da qatynasa beretin, qazir bul tuqymnan jorǵa shyqpaıtyn boldy. Jylqynyń jorǵa bolatyn erekshe gendik jaratylysyn joǵaltyp aldyq. Munyń ózi biz úshin oryny tolmas jaǵdaı. Osy máseleden keıin men barynsha býdandastyrýǵa qarsy bolyp kelemin. Sonyń nátıjesinde qazir oryndy-orynsyz býdandastyrý azaıdy.

– Qytaı damyǵan el, tehnologııasy jetilgen, al dástúrli jylqy sharýashylyǵyna qalaı qaraıdy?

– Qytaıda dástúrli jylqy sharýashylyǵynan zamanaýı jylqy sharýashylyǵyna qalaı ótý kerek degen másele qaralyp jatyr. Sonyń ishinde ónimdi jylqy sharýashylyǵyn damytý, jergilikti tuqymdy qorǵaý, onyń ekonomıkalyq qundylyǵyn arttyrý qatarly túıtkilderin aldynǵy orynǵa qoıyp otyr. 2010 jyldan keıin Beıjiń Agrarlyq ýnıversıtetinde birneshe jylqy zertteý ortalyǵy quryldy. Sondyqtan da ondaǵy jylqytaný salasy endi-endi táı-táı basyp keledi. Al sizderde dástúrli jylqy sharýashylyǵy boıynsha qanshama jyldyq tarıh bar. Soǵan saı qanshama jylqyǵa arnalǵan keń jaıylym bar. Bylaısha aıtqanda, qytaılyq ǵalymdardyń kózimen qarasaq, sizderdiń altyndaryńyz kómilip jatyr. Sony terip alýǵa múmkindikterińiz bola turyp, mán bermeı otyrsyzdar.

Taǵy qaıtalap aıtamyn, bizge aǵylshyn, arab sekildi asyl tuqymdy jylqylarmen básekelesýdiń keregi joq, kerisinshe óz qolymyzda bardy uqsata bilýimiz kerek. Mysaly ónimdi jylqy sharýashylyǵy degen kezde bizdiń esimizge birden Qazaqstan túsýi kerek qoı. Oǵan sebep te joq emes, Qytaıdyń oqýlyqtarynda etti, sútti baǵyttaǵy muǵaljar, kóshim jáne ıakýt jylqysy bar. Qazirgi kezde osy jylqy tuqymdaryn Qytaıǵa ákelý máselesi qarastyrylyp jatyr.

О́tken jyly Ishki Mońǵolııaǵa baryp jylqy sharýashylyǵy boıynsha lekııa oqydym. Sol kezde de atalǵan jylqy tuqymdary týraly aıttym. Sebebi qazir Qytaıda jylqy tuqymyn naqtylaý, irilendirý, baǵyt boıynsha, sapa boıynsha suryptaý júrilip jatyr. Bul úshin tuqymdy, atalyq qordy qaıdan alamyz dep suraıtyndar kóp. Biz birden Qazaqstanmen baılanys ornatýdy usynamyz. Qazaqstanǵa sapar jasaýymdaǵy basty maqsatymnyń biri de, osy jylqylardy óz kózimmen kórip, maman retinde saraptaý bolatyn.

Qazaqstan bul turǵyda Qytaıdan kósh ilgeri. Sútti-etti baǵytqa arnap bólek tuqym, sporttyq baǵytqa arnap bólek tuqym jetildirip shyǵardy. Osy baǵytqa bólý jylqynyń bolashaǵyn saqtap qalýǵa úlken múmkindik. Jáne Qazaqstannyń taǵy bir artyqshylyǵy jylqy zertteıtin jergilikti mamandardyń kóptigi. Ásirese ár sharýashylyqty óz baqylaýyna alyp otyrǵan jylqytanýshy ǵalymdardy kórgen kezde qatty qýandym. Qytaıda jylqy sharýashylyǵyna arnalǵan halyqaralyq jıyndar óte kóp ótedi. Pikir almasyp, tájirıbe bólisý úshin qazaqstandyq ǵalymdar da sol jıyndarǵa qatysyp tursa deımin.

– Qazaq jylqysynyń sharýashylyqtaǵy ereksheligin aıtyp jatyrsyz ǵoı. Al gendik ereksheligi qandaı degen saýalǵa toqtalyńyzshy?

– Álemde jylqy tuqymynyń analyq gendik ereksheligi 18 túrli bolady eken. Qazaq jylqysy sonyń 13-in ıelenipti. Demek, bizdiń qazaq jylqysynyń gendik, tuqymdyq basymdyǵy joǵary degen sóz. Bul qazaq jylqysynyń álemdik jylqy tuqymdarynyń ishinde bastaýshy topta turatynyn kórsetedi.

– Áńgimeńizge rahmet!

Baq.kz