كاسپي نەگە تارتىلىپ بارادى?

كاسپي تەڭىزىنىڭ ەكولوگيالىق احۋالى بۇگىندە اسا وزەكتى بولىپ وتىر. تەڭىزدىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزگە تيەسىلى ەكى جارىم مىڭ شاقىرىمدىق جاعالاۋى اتىراۋ مەن ماڭعىستاۋ وبلىستارىنىڭ اۋماعىندا. كاسپيدىڭ كەيىنگى جەتى-سەگىز جىلداعى ەكولوگيالىق جاعدايى بارشانى الاڭداتىپ وتىر. سۋدىڭ دەڭگەيى جىل اسقان سايىن تومەندەپ بارادى. بۇل, البەتتە, تەڭىز جاعالاۋىنداعى ەلدەردىڭ بارىنە ورتاق پروبلەما.

دەرەكتەرگە سۇيەنسەك, ميلليونداعان جىلدار بۇرىن الىپ سارمات تەڭىزى مۇحيتتان اجىراپ, اۋماعى ازايا كەلە ءۇش تەڭىزگە: قازىرگى قارا تەڭىز, كاسپي جانە ارال تەڭىزدەرىنە بولىنگەن. كاسپي تەڭىزىن عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەۋ 1840 جىلدان باستالدى. سول كەزدەن بەرى تەڭىزدىڭ دەڭگەيى جەتى رەت تومەندەپ, جەتى رەت كوتەرىلگەنى تىركەلىپتى. سوڭعى 1994 جىلعى كوتەرىلۋدەن سوڭ, قايتادان جىلىنا ورتا ەسەپپەن جەتى سانتيمەتردەن تومەندەپ كەلەدى جانە ءالى تومەندەي بەرەدى دەپ بولجانۋدا. سونىڭ سالدارىنان تەڭىز اقتاۋدىڭ ماڭىڭداعى تىك جاعالاۋدان ونداعان مەترگە, سولتۇستىك-شىعىس پەن سولتۇستىكتەگى جايپاق جاعالاۋدان ءتىپتى جيىرما-وتىز شاقىرىمعا دەيىن شەگىنىپ كەتكەن. تەڭىز دەڭگەيى مەزگىل-مەزگىل بىردە تومەندەپ, ەندى بىردە كوتەرىلىپ وتىرادى. بۇل — تابيعي قۇبىلىس. الايدا, كەيىنگى قىرىق جىل ىشىندە تەڭىزدىڭ ەكى مارتە كوز الدىمىزدا قاۋىپتى دەڭگەيگە دەيىن كۇرت تومەندەۋى — ونەركاسىپتى وركەندەتۋ جولىندا ادامزاتتىڭ تابيعاتقا جاساعان قىساستى دەمەسكە امال جوق.

— ارينە, سەبەپسىز سالدار جوق. تەڭىز دەڭگەيىنىڭ كۇرت تومەندەۋ سەبەپتەرىنە ناقتىراق توقتالىپ ءوتىڭىزشى. 

— كاسپي — ەشقانداي مۇحيتپەن قوسىلمايتىن تۇيىق كول, اۋماعى اسا ۇلكەن بولعان سوڭ تەڭىز دەپ اتاپ كەلەمىز. وعان ءجۇز وتىزداي وزەن كەلىپ قۇيادى. ولاردان جىلىنا تەڭىزگە 300 تەكشە كيلومەتردەي سۋ كەلىپ قۇيىلادى. ونىڭ ىشىندە ەدىل وزەنىنەن بارلىق سۋدىڭ 80 پايىزى, جايىقتان 5 پايىزدايى كەلسە, قالعان ۇلەس سامۋر, سۋلاك, تەرەك, كۋرا, تاعى دا باسقا ۇلكەندى-كىشىلى وزەندەردىڭ اەنشىسىندە. تەڭىز سۋىنىڭ دەڭگەيى وسى وزەندەردەن كەلىپ قۇيىلاتىن سۋدىڭ مولشەرىنە تىكەلەي بايلانىستى. ياعني, وزەن سۋلارى كوپ قۇيىلعان جىلدارى تەڭىز كوتەرىلەدى, از قۇيىلعان جىلدارى كەميدى.

ەندى تەڭىزدىڭ تارتىلۋ سەبەپتەرىنە توقتالساق. بىرىنشىدەن, ادامزاتتىڭ سوڭعى ءجۇز ەلۋ جىل ىشىندە كومىر, تورف, مۇناي, گاز سياقتى قازبا وتىندى جىلدان-جىلعا كوپ جاعۋىنا بايلانىستى اتموسفەراداعى جىلىجاي گازىنىڭ مولشەرى تىم كوبەيىپ كەتكەن. بۇل دەگەنىڭىز عالامدىق جىلىنۋدى تەزدەتۋگە ىقپال ەتەدى. ال عالامدىق جىلىنۋ جاۋىن-شاشىن مولشەرىن ازايتادى دا, سونىڭ سالدارىنان وزەندەردىڭ دە سۋى كەميدى. عالامدىق جىلىنۋدىڭ اسەرىنەن سۋ ايدىندارىنىڭ بۋلانۋى جيىلەگەن. ەكىنشىدەن, ادامداردىڭ تابيعاتقا انتروپوگەندىك اسەرى جىلدان-جىلعا ارتىپ كەلە جاتىر. مىسالى, رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ەۋروپالىق بولىگىنىڭ 40 پايىزىن قۇرايتىن ەدىل مەن ونىڭ سالالارىنىڭ بويىندا قازىر 12 سۋ ەلەكتر ستانتسياسى سالىنعان. وعان وزەندەردىڭ بويىنداعى زاۋىتتار مەن فابريكالاردى, شارۋاشىلىققا پايدالانىلاتىن مىڭداعان گيدروتەحنيكالىق قۇرىلعىلاردى قوسىڭىز. مۇنىڭ بارلىعى سۋ شىعىنىن جىلدان-جىلعا كوبەيتە بەرەتىنى ءسوزسىز. عالىمداردىڭ ەسەپتەۋىنشە, قازىرگى كەزدە ەدىلدەن جىلىنا تەڭىزگە قۇيىلاتىن سۋ قالىپتى جاعدايدان 30-35 تەكشە كيلومەترگە ازايىپ كەتكەن. مۇنداي انتروپوگەندىك فاكتورلاردى بارلىق وزەندەردىڭ بويىنان مولىنان كەزدەستىرۋگە بولادى.

تەڭىز اۋماعىنىڭ ازايۋى تۋرالى ايتقاندا, كاسپي تەڭىزىنىڭ ورتا تۇسى مەن تابانىنىڭ قوزعالىسى (جەر سىلكىنۋلەر) مەن سولتۇستىك-شىعىس جاعالاۋىنداعى قۇرلىقتىڭ باياۋ بولسا دا كوتەرىلۋ پروتسەسى توقتاماي ءجۇرىپ جاتقانىن دا ەسكەرۋ كەرەك. مىسالى, اقتاۋ قالاسى تۇرعان جەر جىلىنا 2,4 مم-گە, ال ۇستىرتتىڭ باتىس شىڭدارى جىلىنا 4,0 مم-گە كوتەرىلىپ كەلە جاتىر. تيىسىنشە, تەڭىزدىڭ جاعالاۋى ءجۇز جىلدا 24-40 سانتيمەترگە, مىڭ جىلدا 2,4-4 مەترگە دەيىن كوتەرىلەدى. جيەگى كوتەرىلسە, سۋ كەيىن شەگىنەتىنى بەلگىلى.

— تەڭىزدىڭ شامادان تىس تارتىلۋى ونداعى بالىق, تاعى باسقا دا تىرشىلىك يەلەرىنە زيانىن تيگىزە مە? جالپى, ەكونوميكاعا زيانى بار ما? 

— ارينە زياندى. 1930 جىلى تەڭىزدىڭ اۋدانى 442 مىڭ شارشى كيلومەتر بولسا, سوڭعى جىلدارى شامامەن 371 مىڭ شارشى كيلومەتر بولىپ, توقسان جىل ىشىندە ون جەتى پايىزعا كەمىگەن. بۇل بالىق, يتبالىق, ت. ب. سۋ جانۋارلارى وسەتىن القاپ اۋماعى دا وسىنشا ازايدى دەگەن ءسوز. ونىڭ ۇستىنە, تەك 2008–2023 جىلدار ارالىعىندا عانا تەڭىزدىڭ قازاقستاندىق بولىگى تاعى 8121,5 شارشى كيلومەترگە ازايىپ كەتتى.

تەڭىزدىڭ تايازدانۋى تەك بالىق شارۋاشىلىعىنا ەمەس, ەكونوميكانىڭ تەڭىزدەگى مۇناي ءوندىرىسى, سۋ ترانسپورتى, ەنەرگەتيكا, ت. ب. سالالارىنا دا زيانىن تيگىزدى. مىسالى, تەڭىز پورتىنا كەمەلەر كىرەتىن سۋ جولدارىن, ماەك ەنەرگەتيكا كومبيناتىنا سۋ كەلەتىن كانالدى تەرەڭدەتۋ, قاشاعان كەن ورنىنا كەمەلەر باراتىن جاڭا كانال قازۋ, ت. ب. قارجىنى كوپ قاجەت ەتەتىن جۇمىستاردى جاساۋعا تۋرا كەلىپ وتىر.

— كاسپي تەڭىزىنىڭ ەكولوگيالىق جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن وندا ۇلەسى بار ەلدەر قانداي شارالاردى قولعا الۋى كەرەك? 

— تەڭىز دەڭگەيى وعان قۇياتىن وزەندەر سۋىنىڭ كولەمىنە تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن جوعارىدا ايتتىم. كاسپي ماڭىنداعى بەس مەملەكەت وزەندەردىڭ سۋىن ءتيىمدى, ۇنەمدى پايدالانسا, تەڭىز دەڭگەيىن بىرقالىپتى ۇستاپ تۇرۋعا بولادى. بىراق ول تىم قيىن شارۋا, وزەن سۋلارىن قاي ەلدىڭ قالاي پايدالانىپ جاتقانىن قاداعالاۋ مۇمكىن ەمەس.
1970 جىلدارى كاسپي قاتتى تومەندەي باستاعاندا كەڭەستىك عالىمدار سىبىردەگى وب وزەنىنىڭ ءبىر سالاسىن تورعاي ويپاتى ارقىلى كاسپيگە بۇرۋ جوباسىن ۇسىنعان ەدى. الايدا ءۇش مىڭ شاقىرىمعا سوزىلاتىن, جولىندا بىرنەشە رەت بيىكتىكتەرگە كوتەرىلەتىن الىپ جوبانى سالۋعا اسا كوپ قاراجات كەرەك بولعاندىقتان, ول جۇزەگە اسپاي قالدى.

دەسەك تە, كەيىنگى جىلدارى كاسپي ماڭىنداعى بەس مەملەكەت پرەزيدەنتتەرىنىڭ جىل سايىن كەزدەسۋى داستۇرگە اينالدى. ءار سامميتتە, ساياسي-ەكونوميكالىق ماسەلەلەرمەن قاتار, تەڭىزدىڭ بيورەسۋرستارى مەن ەكولوگياسى تۋرالى ماسەلە قوزعالادى. سوڭىمەن قاتار, سوڭعى جىلدارى قازاقستان مەن رەسەي پرەزيدەنتتەرى اراسىندا سوناۋ ستالين زامانىندا قۋما-ماناش ويپاتتارى بويىمەن جوسپارلاعان «ەۋرازيا» كانالىن سالۋ ارقىلى ازوۆ تەڭىزى مەن كاسپي تەڭىزىن قوسۋ جونىندە بىرنەشە رەت اڭگىمە بولدى. ال يران پرەزيدەنتى كەيىنگى ەكى سامميتتە كاسپي تەڭىزى مەن پارسى شىعاناعى اراسىن كانالمەن قوسۋ جونىندە ۇسىنىس ايتتى.

ەگەر بۇل جوبالار جۇزەگە اسسا, تەڭىز تولىعۋمەن قاتار, كاسپي ماڭى مەملەكەتتەرى تۇگەلدەي اق تەڭىز-بالتىق كانالى ارقىلى سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتقا, جەرورتا تەڭىزى ارقىلى اتلانت مۇحيتىنا, پارسى شىعاناعى ارقىلى ءۇندى مۇحيتىنا شىعا الار ەدى.