«ءسالافيزم», «ۋاھھابيزم» اعىمدارى نەسىمەن قاۋىپتى

تاريحقا زەر سالار بولساق, ءداستۇرلى يسلام شەڭبەرىنەن شىعىپ كەتۋشى اعىمدار از بولماعان. ولاردىڭ كەيبىرى ۋاقىت وتە كەلە جويىلىپ كەتكەنىمەن, يدەولوگيالارى مەن پرينتسيپتەرى تولىعىمەن جويىلا قويعان جوق.

بۇل جايتتى تەرىس پيعىلدى توپتار ءوز مۇددەسىنە جاراتپاي قويمادى. وسى ارقىلى ءداستۇرلى يسلام دىنىنە, سونداي-اق, قوعامنىڭ ۇلتتىق اۋىزبىرشىلىگىنە كەرى اسەرىن تيگىزىپ, حالقىمىزدىڭ سالت-ساناسىنا قاراسپاي, قالىڭ جۇرتشىلىق اراسىندا ب ۇلىك تۋعىزىپ جاتقانىنا ەل كۋا.

ءبىرشاما ۋاقىت يسلام دىنىنە جەتكىلىكتى كوڭىل بولە الماعان بولساق تا, قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىن العاننان سوڭ, قازىرگى تاڭدا قازاق قوعامى ءدىني ۇيىمداردىڭ وڭدى-سولدىسىنا باعا بەرە الاتىنداي جاعدايعا جەتتى.

ءسالافيزم – يسلام عۇلامالارى ءبىراۋىزدان بەكىتكەن ءمازھاب پەن سەنىم مەكتەپتەرىن مويىندامايتىن اعىم. بۇل اعىمدى جانە ونىڭ تۇرلەرىن بايانداماس بۇرىن, «ءسالافيزم» ۇعىمىن تۇسىندىرە كەتەيىن. ءسالافيزم – اراب تىلىندەگى «ءسالاف» سوزىنەن شىققان. ول تىلدىك ماعىنادا «بۇرىنعىلار», «اۋەلگىلەر», «وتكەندەر» ۇعىمىن بەرىپ, قاسيەتتى قۇراني-كارىمنىڭ بىرنەشە جەرىندە دە كەزدەسەدى.

يسلام الەمىندە ءسالاف-ساليحين اتاۋى مۇحاممەد پايعامباردىڭ (س.ع.س.) زامانىنان باستاپ العاشقى ءۇش عاسىردا ءومىر سۇرگەن مۇسىلماندار تولقىنىنا بەرىلگەن. قازىرگى تاڭدا «ءسالافيمىز» دەپ جۇرگەندەر وزدەرىن وسى يسلامنىڭ اۋەلگى ءۇش عاسىرىندا ءومىر سۇرگەندەرگە تەڭەۋدە. اۋەلگى سالافيلەر شىنايى يسلام جولىن ۇستانۋشىلار بولسا, قازىرگى ۋاقىتتا ءوزىن سولاي اتاۋشىلاردىڭ باعىتى, شىن مانىندە, ولاي ەمەس.

بۇگىندە الەمدە «ءسالافيا» مەن «ۋاھھابيزم» ءسوزى قاتار جۇرەتىنىن بىلگەنىمىز ءجون. سەبەبى, اعىمدى «بەلسەندىلىككە» جەتەلەگەن مۇحاممەد يبن ابدۋل-ۋاھھابتىڭ اتىنا بالاۋ الەم مۇسىلماندارى اراسىندا كەڭ ەتەك جايعان. سونداي-اق, «ۋاھھابيست» دەگەن ءسوز وسى اعىمنىڭ نەگىزىن قالاۋشى – مۇحاممەد يبن ابدۋل-ۋاھھابتىڭ كوزى تىرىسىندە ونىڭ سوڭىنان ەرۋشىلەرگە تەلىنگەن-ءدى. ۋاھھابيلىك تاريحتا «حاۋاريجدىك» ارەكەت رەتىندە تانىمال بولعان. ويتكەنى, ولاردىڭ ارەكەتتەرىندەگى قاتىگەزدىك, ءوز ۇستانىمدارىنا قوسىلماعانداردى «كاپىر» دەپ ايىپتاۋ ارەكەتتەرى «حاريجيتتەر اعىمى» اقيداسىنىڭ (سەنىمىنىڭ) كوشىرمەسى ىسپەتتى.

قازىرگى تاڭدا ۋاھھابيلىك نەمەسە سالافيلىك سەنىم ساۋد ارابيا كارولدىگىنىڭ رەسمي ۇستانعان ءدىني جولى بولعاندىقتان, ەڭ كوپ شوعىرلانعان مەكەندەرى اراب تۇبەگى مەن پارسى شىعاناعىنداعى ەلدەر. سونىمەن قاتار بۇل سەنىمدى ۇستانۋشىلار تاياۋ شىعىس, باتىس ەۋروپا, سولتۇستىك افريكا, رەسەي, ءۇندىستان, پاكىستان, بانگلادەش جانە ورتا ازيا مەن وزگە ازيا ەلدەرىندە كەزدەسەدى. ەندەشە, ءسالافي اعىمىنىڭ نەگىزگى يدەياسى تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ونىڭ شىعۋ تاريحىنا توقتالىپ وتەيىك.

سالافيلىك اعىمنىڭ جەتەكشىسى «ءتاميم» تايپاسىنان شىققان مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھھاب (1703-1792 ج.ج.) رياد قالاسىنا جاقىن ورنالاسقان ۋياينا اتتى ەلدى مەكەندە دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ اتا-باباسى حانبالي ءمازھابىن ۇستانعان. ال اكەسى, اتاسى مەن باۋىرى قازىلىق قىزمەتىن اتقارعان. ول العاشقى ساۋاتىن ءوز اكەسىنەن العان بولاتىن. سودان سوڭ مەككەگە بارىپ ءىلىمىن شىڭداماق بولادى. الايدا, ءوزى كۇتكەندەي عىلىمي ورتا تابا الماعاندىقتان ماديناعا كەتەدى. ءمادينادا ابدۋللاھ يبن يبراھيم يبن ءسايف ان-ناجدي جانە مۇحاممەد حايات اس-سيندي ەسىمدى حانبالي ءمازھابىنىڭ تانىمال عالىمدارىنان ءدارىس الادى. وندا «كۋتۋبۋس-سيتتا», «ءال-مۋاتتا», «ءال-مۋسناد» اتتى حاديس كىتاپتارىن وقىپ شىعادى.

وقي ءجۇرىپ يبن ءتايميانىڭ پاتۋالارىمەن تانىسادى. ونىڭ دىنگە قاتىستى پىكىرلەرىن باسشىلىققا الىپ, جاڭعىرتۋعا كوشەدى. سول زاماننىڭ ءۇردىسى بويىنشا, ءبىلىمىن شىڭداۋ ماقساتىندا باسراعا اتتانادى. وندا ءتۇرلى اعىم وكىلدەرى بولعاندىقتان, سولاردىڭ سەنىمدەرى مەن ۇستانىمدارىن جاقىننان تاني تۇسەدى. ءبىلىمىن جەتىلدىرۋمەن قاتار, تاۋحيد ماسەلەسى تۋراسىنداعى پىكىرسايىستارعا قاتىسىپ, بەلسەندىلىك تانىتادى. مۇنداي جيىنداردا «ءدىندى تىكەلەي قۇران جانە سۇنەتتەن ۇيرەنۋ كەرەك» دەگەن ۇستانىمىن دالەلدەۋگە جانە قورعاۋعا تىرىسقان بولاتىن.

وسى ورايدا مۇحاممەد يبن ابدۋل-ۋاھھابتىڭ اعاسى – سۇلەيمەن يبن ءابدۋل-ۋاھھاب «ساۋايك ال-احيا راددۋ الا ۋاھھابيا» اتتى ەڭبەگىندە: «سەندەردىڭ ءمازھابتارىڭنىڭ (ۋاھھاپشىلدىقتىڭ) جالعان ەكەندىگىن مىنا نارسەلەر كورسەتەدى: ءابۋ حۋرايرا (ر.ا): «پايعامبارىمىز (س.ع.س): «كۇپىرلىكتىڭ باسى شىعىستان شىعادى», — دەگەن.

ريۋايات جالعاسىندا: «سەنىم – يەمەندە, ال ب ۇلىك – وسى جەردە, شايتاننىڭ ءمۇيىزى وسى جەردەن پايدا بولادى», — دەگەن [3/93-ب].

يمام انۋار شاح ءال-كاشميري اد-دەيۋباندي (1292-1352ھ/1875-1933ج) يمام ءال-ءبۇحاريدىڭ «ساحيحىنە» جاساعان «فايز ۋل-باري» اتتى تۇسىندىرمەسىندە: «شىنتۋايىندا, مۇحاممەد يبن ءابدۋل-ۋاھھاب ان-ناجدي – زەردەسىز جانە ونىڭ ءبىلىمى وتە تومەن بولدى», — دەگەن. يمام مۇحاممەد زاھيد ءال-كاۋساري ءال-حانافي (1296-1371ھ.ج.) «تابين كازب ءال-مۋفتاري» اتتى ەڭبەگىندە: «حاشاۋيزم (ۋاھھابيزم) – ناداندىق پەن جانساقتىققا بوي ۇرعاندار. ولار يسلامعا دەيىنگى ناداندىق كوزقاراستارىنىڭ مۇراگەرى», – دەگەن.

«ءسالافيزم» اعىمىنىڭ تارماقتارى – مادحاليزم, سۋرۋريزم جانە تاكفيريزم بولىپ بولىنەدى. بۇل سالافيلىك باعىتتاعى تارماقتار – مۋحامماد يبن ابدۋل-ۋاھھابتىڭ كوزقاراستارىن مويىنداپ, اقيدالىق سەنىمدەرىن يبن تايميانىڭ ۇستانىمى نەگىزىندە بەكىتەدى, ءمازھاب پەن سەنىم مەكتەپتەرىنىڭ نەگىزدەرىن قالاعان «سۇننەت جۇرتى جانە جاماعاتى» عۇلامالارىن تەرىسكە شىعارىپ, ءتىپتى, كۇپىرلىككە دە شىعارادى.

ماسەلەن, يمام ءابۋ حانيفانىڭ «فيقھ ءال-اكبار», «ءال-ۋاسيا» اتتى ەڭبەگىنە نەگىزدەپ جۇمىستار جۇرگىزگەن – يمام جاعفار ءات-تاحاۋي, يمام ءابۋ مانسۋر ءال-ماتۋريدي, يمام ءال-اشعاري سىندى يسلام الەمى مويىنداعان عالىمداردى تەرىسكە شىعارادى. ولاردىڭ تەرىسكە شىعارۋىنداعى نەگىزگى ماسەلە – قۇراني-كارىمدەگى استارلى ماعىنالى اياتتار ۇعىمى. سالافيلىك اقيداسىنىڭ نەگىزگى ءپرينتسيپى – يبن تايميا قۇرعان «ءتاۋحيدتى ۇشكە ءبولۋ» اقيداسى. دەمەك, اللانىڭ جالعىزدىعىن زەرتتەيتىن «تاۋحيد» ءىلىمىن – ۇشكە ءبولىپ قاراستىرادى. ءتاۋحيدتى ۇشكە ءبولىپ قاراستىرۋداعى ماقساتى – اللا تاعالانىڭ قۇرانداعى ءمۇتاشابيھ اياتتارىنا قۇراندا كەلگەن ءسوزدىڭ تىكەلەي تىلدىك, كۇندەلىكتى قولدانىستاعى ماعىناسىن بەرىپ, استارلى, ماقسات ەتىلگەن ويدى ەسكەرۋشى «ءتاۋيلدى» جوققا شىعارادى.

سونداي-اق, يمام ءال-ماتۋريدي مەن يمام ءال-اشعاري سەنىم مەكتەپتەرىن تەرىسكە شىعارۋ بولىپ تابىلادى. ال, ۋاھھاپشىلدىق باعىتتاعى – «ءسالافيزم», «مادحاليزم», «سۋرۋريزم» جانە «تاكفيريزم» تارماقتارىنىڭ بارلىعى دەرلىك يبن تايميانىڭ «ءۇش نەگىز» اقيداسىن ۇستانادى.

سۋرۋريتتەر – سالافيلەردىڭ ىشىندەگى ساياسي, يدەولوگيالىق اعىم. ونىڭ نەگىزىن قالاعان مۋحامماد اس-سۋرۋر زەينۋل-ابيدين. ول سيريانىڭ حارران قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ساراپشىلاردىڭ تۇجىرىمى بويىنشا – سۋرۋريتتەردىڭ ءدىني دايىندىعىنان وتكەن ادامنىڭ راديكالدانىپ, زاڭدى بيلىككە, باسقا ءدىن وكىلدەرىنە, زايىرلى ازاماتتارعا قاتىستى شەكتەن تىس توزىمسىزدىك تانىتىپ, ءوزىنىڭ ساياسي ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن كەز كەلگەن ءتاسىلدى قولداناتىنىن, سونىڭ ىشىندە قارۋلى قاقتىعىسقا دا باراتىنىن ايتادى.

بۇگىنگى تاڭدا اعىمداردىڭ ءتۇپتى اقيقاتى اشىلا تۇسۋدە. سوندىقتان دا, سۋرۋريا اعىمى – يحۋاندىق باعىتتاعى, سالافيا جامىلعىسىن جامىلعان, ايلا-تاسىلدەرى قوعامداعى اسا قاتەرلى بولىپ ەسەپتەلەتىن توپتاردان بولىپ تابىلادى دەي الامىز. ويتكەنى, ىشكى دۇنيەلەرى مەن كوزقاراستارى مۇلدەم بولەك. ال مۇنداي تەرىس سەنىمدەگى اعىمداردىڭ قوعام بىرلىگى مەن ىنتىماعىنا, ءوسىپ-وركەندەۋىنە زيان تيگىزەرى ءسوزسىز. الەمدەگى مۇسىلمان ەلدەرى ءداستۇرلى يسلامعا قايشى كەلەتىن سەنىمدەگى اعىمداردىڭ ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزۋىنە تىيىم سالعان, ءتىپتى رەسمي تىركەۋگە دە الماعان. مۇنداي ءدىن اتىن جامىلىپ, شىنايى يسلامعا زالالىن تيگىزۋشى اداسقان اعىم وكىلدەرىنىڭ سوزىنە قۇلاق سالماس بۇرىن, ولاردىڭ تاريح ساحناسىندا پايدا بولۋ سەبەپتەرى مەن ماقساتتارىنا ءمان بەرىپ, زياندىلىعى انىقتالعان جاعدايدا ەل بولاشاعى مەن مۇددەسى تۇرعىسىنان ساراپقا سالىپ, قاجەتىنشە ولارعا ءتيىستى شارا جاساۋدى تالاپ ەتەتىندىگى ەكەندىگى داۋسىز.

سەرىك تاجىباەۆ «نۇر-مۇباراك» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اعا وقىتۋشىسى, Ph.D دوكتورانتى

دەرەككوز: inform.kz