“مۇنداي مەدال ءبىر-ەكى مۇعالىمدە عانا بار“ – گيننەسس رەكوردتار كىتابىنا ەنگەن ۇستازبەن سۇحبات

فوتو: Massaget.kz

سۋرەتتەگى ءجۇزى جىلى ادام – مۋاممەر گيۋل, ماتەماتيكا ءپانى مۇعالىمى. 30 جىل بويى مەكتەپتە ءبىلىم بەرىپ كەلەدى. ال نەبارى 29 جاسىندا گيننەسس رەكوردتار كىتابىنا ەنگەن. ونىڭ رەكوردىن ءالى ەشكىم جاڭارتقان جوق, دەپ جازادى Massaget.kz qandastar.kz-كە سىلتەمە جاساپ.

مۋاممەر گيۋل – تۇرىك, بۇدان 30 جىل بۇرىن تۇركيادان كوشىپ كەلگەن. سول كەزدە قابىلدانعان شەشىم ونىڭ ءومىرىن تۇبەگەيلى وزگەرتتى. ول جوعارى وقۋ ورنىن اياقتاعان سوڭ شەتەلدە جۇمىس ىستەپ كورگىسى كەلگەن, 1-2 جىلدان سوڭ تۋعان جەرىنە ورالامىن دەپ ويلاعان كەيىپكەر ءومىرىنىڭ كوپ بولىگىن تۋعان جەرىندەي بولىپ كەتكەن قازاقستاندا ءسۇرىپ جاتىر.

كەيىپكەر 1994 جىلى اقتوبەگە كوشىپ كەلەدى. قالاداعى قازاق-تۇرىك ليتسەيىندە (قازىرگى اتاۋى – دارىندى بالالارعا ارنالعان ء«بىلىم-يننوۆاتسيا» ليتسەيى) ماتەماتيكا پانىنەن ساباق بەرىپ, 1995 جىلى بالالاردى ءتۇرلى وليمپيادالار مەن جارىستارعا دايىنداي باستايدى.

نەگە قازاقستان? نەگە اقتوبە?

«بەلگىلى ءبىر سەبەپ جوق, ۋنيۆەرسيتەتتى تامامداعان سوڭ شەتەلدە جۇمىس ىستەۋگە ىنتام بولدى. قۇجاتتارىمدى تاپسىرىپ ءوتتىم, كەيىن قازاقستانعا كوشىپ كەلدىم. مۇندا كەلگەندە ۇزاققا قالامىن دەگەن وي بولعان جوق. 1-2 جىل ىستەپ, ەلگە قايتامىن دەپ ويلادىم. بىراق اقتوبە, مەكتەپ, بالالار مەن جۇمىس ماعان ۇنادى, سوندىقتان قالىپ قويدىم», – دەيدى ول.

«تاريحتا بولماعان جاعداي»

اراعا 5 جىل سالىپ, 2001 جىلى مۋاممەر گيۋلدىڭ 3 شاكىرتى IMO دەپ اتالاتىن حالىقارالىق وليمپيادادان التىن الىپ, رەكورد ورناتادى. ۇستازدىڭ ايتۋىنشا, ءالى كۇنگە دەيىن ءبىر ەلدەن, ءبىر مەكتەپتەن 3 بىردەي وقۋشى التىن الىپ كورمەگەن.

«ماتەماتيكتەر اراسىندا IMO دەگەن ەڭ مىقتى ءارى قيىن وليمپيادا بولادى. ول جىلدا وتەتىن جارىس, شامامەن 100 ەل, ءار ەلدەن ەڭ مىقتى دەگەن 6 وقۋشى قاتىسادى. ءبىز 1996 جىلدان باستاپ قاتىسىپ ءجۇرمىز. 2001 جىلى امەريكادا بولعان جارىستا 1 مەكتەپتەن 1 جىلدا 3 وقۋشى التىن مەدال الدى. بۇل تاريحتا بولماعان جاعداي», – دەيدى ول.

گيننەسس رەكوردتار كىتابىنا ەنۋدىڭ قانداي ارتىقشىلىقتارى بار?

«نەگىزى ايتارلىقتاي ارتىقشىلىعى جوق. بۇل جاي عانا مارتەبە. قازىر 3 التىن تۇرماق, 1 التىن دا الۋ قيىنعا سوعىپ كەتتى. قازىر قىتاي باسىپ وزىپ تۇر», – دەيدى ۇستاز.

التىن يەگەرلەرى قازىر قايدا?

مۇعالىمنىڭ ايتۋىنشا, ۇشەۋى دە وقۋ ورنىن ءبىتىرىپ, قازىر جۇمىس ىستەپ جاتىر. كۇندە جاعداي سۇراسىپ تۇرماسا دا, اراداعى بايلانىس ۇزىلگەن جوق.

«باۋىرجان بەكتەمىروۆ گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىن «ماتەماتيكا» ماماندىعى بويىنشا ءتامامدادى, ال الىبەك الدانعاروۆ امەريكاداعى MIT وقۋ ورنىن, امان جۇماكەشوۆ تۇركيادا ءبىلىم الدى. ولار قازىر جۇمىس ىستەپ جاتىر. ماتەماتيكا وليمپياداسىنىڭ جەڭىمپازى باۋىرجان «استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى, الىبەك اقش-تا, ال امان اقتوبەدە مۇناي سالاسىندا قىزمەت ەتىپ جاتىر. تەك ۇشەۋىمەن ەمەس, كوپ بالامەن بايلانىس ۇزىلگەن جوق. سەبەبى ءبىز 7-سىنىپتان باستاپ, 11-سىنىپقا دەيىن كۇندە وليمپياداعا دايىندالامىز عوي, سوندىقتان جاقىن بولىپ كەتەمىز», – دەيدى ول.

ۇستازدىڭ ايتۋىنشا, وسى ۋاقىتقا دەيىن شاكىرتتەرىمەن بىرگە 4 مىڭعا جۋىق حالىقارالىق, رەسپۋبليكالىق وليمپيادا مەن جوباعا قاتىسقان. 1996 جىلدان بەرى جىل سايىن كەمىندە 30 شاكىرتتى وليمپياداعا دايىندايدى.

ۇستازدىڭ كابينەتى مەدال, العىس حات پەن ءتۇرلى سەرتيفيكاتقا تولى. مۇندا تەك ونىڭ ەمەس, شاكىرتتەرىنىڭ دە جەمىسى بار.

«نەگىزى ديپلوم بۇدان دا كوپ, جارتىسى اقتوبەدە, جارتىسى استانادا قالىپ كەتتى. اقتوبەدەگى مەكتەپتە ءتىپتى كۋبوكتارىمىز بار», – دەدى ۇستاز ۇيالىپ.

وسى جەتىستىكتەرىنىڭ اراسىندا قايسى ماڭىزدىراق, سالماقتىراق دەگەندە ول بىردەن ەكى مەدالدى كورسەتتى. ەكەۋى دە IMO-دان, حالىقارالىق ماتەماتيكا وليمپياداسىنان بەرىلەتىن مەدال. بۇل – جەتىستىككە جەتكەن وقۋشىنىڭ ۇستازىنا بەرىلەتىن ماراپات. وندا «ۇستازىما, العىسپەن شاكىرتتەن» دەپ جازىلعان.

«مۇنداي مەدال قازاقستاندا 1-2 مۇعالىمدە عانا بار», – دەيدى كەيىپكەر.

اقتوبەدە 14 جىل ەڭبەك ەتكەننەن كەيىن, استاناعا اۋىسىپ, 2008 جىلدان باستاپ 16 جىل قىزمەت ەتكەن. قازىر الماتىعا كوشىپ كەلدى. ۇستازدىڭ اتا-اناسى – دارىگەرلەر. ولار دا ۇلىنىڭ اق حالاتتى ابزال جان بولعانىن قالاعان, الايدا مۋاممەر گيۋلدىڭ قالاۋى باسقا بولدى.

«ولار دارىگەر بولعانىمدى قالادى, سەبەبى تۇركيادا دارىگەر – ابىرويلى ماماندىق. بىراق مەن دارىگەر بولعىم كەلگەن جوق. ماعان مەكتەپتە ماتەماتيكا, فيزيكا مۇعالىمدەرىنىڭ ساباق بەرۋى ۇنايتىن», – دەيدى ول.

نەگە مەكتەپ, نەگە ۋنيۆەرسيتەت ەمەس?

«اقتوبەدە 14 جىل ەڭبەك ەتتىم, كەيىن ماعان «ۋنيۆەرسيتەتكە بارىپ كورىڭىز» دەگەن ۇسىنىس ءتۇستى. مەن ۋنيۆەرسيتەتكە بارعىم كەلمەدى. ەرەسەكتەرگە بىرنارسە ءتۇسىندىرۋ وڭاي ەمەس. ءتۇسىندىرۋ, ارينە, قيىن ەمەس, بىراق بالالارعا تۇسىندىرگەندەي ءلاززات المايسىڭ. بالالاردىڭ ەموتسياسى جارقىن كورىنەدى, وعان قوسا, ولار بىردەن قاعىپ الادى», – دەدى كەيىپكەر.

مۇعالىمنىڭ ايتۋىنشا, 30 جىل بويى قاجىرلى ەڭبەكتىڭ قۇپياسى – ىستەپ جاتقان جۇمىسقا دەگەن ماحاببات.

«ەڭ الدىمەن, قانداي جۇمىس ىستەسەڭىز دە, ونى جاقسى كورۋ كەرەك. ال ماتەماتيكاعا كەلسەك, نەگىزى ونى جاقسى كورمەسەڭ, ءتۇسىنۋ قيىن. سوندىقتان ونى ءومىردىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە قاراپ, جاقسى كورۋگە تىرىسۋ كەرەك. ءوز باسىم ماتەماتيكانى جاقسى كورىپ, ءلاززات الامىن, سول ءۇشىن ماعان جۇمىس ىستەۋ, ساباق ءتۇسىندىرۋ قيىن ەمەس», – دەدى ول.

مۋاممەر مىرزانىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى – ساباق تۇسىندىرگەندە كىتاپقا نەمەسە كومپيۋتەرگە قاراماۋ, كەرىسىنشە, بىلەتىن نارسەنى عانا ايتۋ. الايدا پەداگوگ ەسەپ شىعارعاننان گورى ساباق تۇسىندىرگەن الدەقايدا قىزىق دەيدى.

ماتەماتيكانى ءبارى ۇيرەنىپ كەتە الا ما?

ۇستاز «1 پايىز تالانت, 99 پايىز ەڭبەك» دەگەن قاعيداعا كەلىسپەيتىنىن ايتتى. ونىڭ ايتۋىنشا, گيننەسس رەكوردتار كىتابىنا ەنۋ ءۇشىن تەك تالانت پەن ەڭبەك از.

«مەن «1 پايىز تالانت, 99 پايىز ەڭبەك» دەگەنگە كەلىسپەيمىن. 1 پايىز دەگەن وتە از, بىراق تالانتقا قاراعاندا كوپ ەڭبەك ەتىلۋى كەرەك دەگەنگە كەلىسەمىن. بۇلاردان بولەك, ادام ءوزى قالاۋى كەرەك. وندا جەتىستىككە جەتە الادى. ءار ادام ماتەماتيكانى ۇيرەنە الادى, باستىسى, قالاسا بولعانى. ءبىز وليمپياداعا تەك تالانتتىلاردى المايمىز. الايدا كوبى «باسى ىستەيتىن, تالانتتى ادامداردى عانا جينايدى» دەپ قاتە ويلايدى. وليمپيادا قىسقا ۋاقىتتا بولاتىن نارسە ەمەس, وعان ۇزاق ۋاقىت دايىندالۋ قاجەت. بالا از ۋاقىتتان كەيىن قويا سالعىسى كەلۋى مۇمكىن, ال بىرەۋدىڭ ايتقانى ەمەس, ءوز قالاۋىمەن كەلگەن بالا كەز كەلگەن اۋىرتپالىققا ءتوزىپ, اياعىنا دەيىن بارۋعا تىرىسادى دا, بارادى دا», – دەپ تۇيىندەدى مۇعالىم.

– دەمەك, جەتىستىكتىڭ فورمۋلاسى «تالانت + ەڭبەك + قالاۋ» عوي? 

– ءيا, ءدال سولاي!

«وليمپيادا سپورت سياقتى…»

مۇعالىمنىڭ ايتۋىنشا, وليمپياداعا دايىندىق كەزىندە ءتىپتى كانيكۋلعا دا نازار اۋدارىلمايدى. بالالار كۇندە جاتتىعادى.

ء«بىز كۇندە دايىندالامىز. الايدا تاڭنان كەشكە دەيىن ەمەس, مەنىڭشە, بۇل دۇرىس ەمەس. بۇلاي بولعان جاعدايدا ادام الدىمەن مەنتالدى, كەيىن فيزيكالىق تۇرعىدا شارشايدى. ادام كۇندە بىرنارسەنى توقتاۋسىز جاساسا, ونىڭ قىزىعى كەتىپ قالۋى مۇمكىن. سوندىقتان ءبىز دايىندىقتان بولەك, بالالارعا موتيۆاتسيا بەرەمىز. مەنىڭشە, موتيۆاتسيا – ەڭ ماڭىزدىسى. بالانىڭ قانشا ۋاقىت دايىندالعانىنان, قالاي دايىندالعانىنان موتيۆاتسياسى ماڭىزدىراق. دايىندىق ۇزدىكسىز, بىراق از-ازدان بولۋى كەرەك. بۇل سپورت سياقتى. مىسالى, فۋتبول سپورتشىلارى تەك 25 كۇن دەمالادى, سول سياقتى وليمپياداعا دايىندالىپ جاتقان ادام كوپ دەمالماۋى كەرەك, سەبەبى جيناقتاعان قورىن ۇمىتىپ قالۋى مۇمكىن», – دەيدى كەيىپكەر.

مۋاممەر گيۋلدىڭ سوزىنشە, وليمپياداعا تەك دايىندىق پەن موتيۆاتسيا ەمەس, سونىمەن قاتار بالانىڭ ويىنا, كوڭىل كۇيىنە, ءتىپتى ىشكەن تاماعىنا دا نازار اۋدارىلۋ كەرەك.

«بالاعا از اقپارات بەرىپ, ونى كوپ ءتۇسىندىرۋى كەرەك, سوسىن وقىتۋشى ءوزىن بالانىڭ ورنىنا قويىپ ۇيرەنۋى كەرەك. كەي مۇعالىمنىڭ پروبلەماسى سول – بىرجاقتى قاراۋ. بالاعا تاپسىرما بەرمەس بۇرىن ونىڭ دەڭگەيىنە قاراۋ كەرەك. تاپسىرمانى تەكسەرگەنى ءجون, تەك كىتاپتاعى نارسەنى بەرىپ وتىرۋ دۇرىس ەمەس. مۇعالىم ءوزىن بالانىڭ ورنىنا قويىپ, بەرىلگەن تاپسىرمانى تۇسىنە الا ما, سونى بايقاۋ كەرەك. ءار بالاعا جەكە نازار اۋدارىلۋ كەرەك. ءار بالا – جەكە تۇلعا. كەيبىرى 2 ساعات دايىندالىپ ءتۇسىنىپ كەتسە, كەيبىرىنە 20 ساعات تا جەتپەيدى», – دەدى ول.

مۋاممەر گيۋل بالالاردى وليمپياداعا قالاي دايىندايدى? كەيىپكەر قۇپياسىن ايتتى.

«دايىندىق كەزىندە ەسەپتەردى مىندەتتى تۇردە داپتەرگە جازىپ شىعارامىز, ماسەلەن, 4-5 جىل دايىندالساڭ, كەم دەگەندە 20-30 دايىندىق داپتەرى بولۋى كەرەك», – دەيدى ول.

سونداي-اق ۇستاز جىل سايىن وليمپيادا ماتەريالدارىن جاڭارتىپ وتىرۋعا كەڭەس بەردى.

مەكتەپتە بالالار مۋاممەر مىرزانى جاقسى كورەدى. ۇستازدى كورگەندەردىڭ اراسىندا امانداسپاي, جاعدايىن سۇراماي كەتكەن وقۋشى جوق. وعان قوسا, جاقىندا مۇعالىمنىڭ تۋعان كۇنى بولعان. بالالار ۇستازعا زور دەنساۋلىق پەن قاجىماس قايرات تىلەدى.

«قازىرگى بالالار ميعا سالماق تۇسىرمەيدى»

– مۋاممەر مىرزا, Z پەن الفا ۇرپاق اراسىندا بىلىمگە قاتىستى قانداي ايىرماشىلىق بار? بۇرىن ۇستازدارعا ءبىلىم بەرۋ وڭايىراق بولعانى راس پا?

ء«يا, ايىرماشىلىق كوپ. بۇرىن بالالاردىڭ قابىلداۋى باسقاشا بولدى. ساباق تۇسىندىرگەندە ءبارى بولماسا دا, كوبىنىڭ نازارى ساباقتا بولاتىن, تۇسىنبەسە دە مۇعالىمدى تىڭدايتىن. قازىر, كەرىسىنشە, جاقسى ءتۇسىندىرىپ, جاقسى نارسە ايتىپ وتىرساڭىز دا تۇك تىڭدامايتىندار بار. مىسالى, ءبىر سىنىپتا 4-5 ادام نازار قويىپ تىڭدايدى, تاعى 4-5 ادام ورتاشا تىڭدايدى, ياعني ءبىر قۇلاقتان كىرىپ, ەكىنشىسىنەن شىعادى, ەندى ءبىرى مۇلدە تىڭدامايدى. بۇل بالالار جامان دەگەن ءسوز ەمەس, ماسەلە نازاردا بولىپ تۇر. كەيبىرەۋلەر ايتقاندى تىڭدامايدى, تۇسىنۋگە ىنتاسى بولمايدى, ولارعا 100 رەت تۇسىندىرسەڭ دە تۇسىنبەيدى. ارينە, تەلەفون, گادجەتتەر دە اسەر ەتەدى. بۇرىن بالالار بىلمەگەنىن ينتەرنەتتەن ىزدەيتىن, قازىر جاساندى ينتەللەكت بار. بالالار ءتىپتى ويلانبايدى, دايىن نارسەنى تۇتىنىپ ۇيرەنىپ قالعان. ءتىپتى 1+1 دەگەندى جاساندى ينتەللەكت ارقىلى شىعاراتىندار بار. نەگىزى جي-دىڭ پايداسى كوپ, بىراق ماسەلە پايدالانۋدا. بالالاردىڭ نازارىن ۇستاپ قالۋ دا قيىن, بىراق ولارعا «تەلەفون ۇستاما, كومپيۋتەردى جاپ» دەپ تىيىم سالۋعا بولمايدى. ءار نارسەدە بالانس ۇستاپ, اناليز جاساي ءبىلۋ, سونى بالالارعا ۇيرەتۋ كەرەك. قازىرگى بالالار ميعا سالماق تۇسىرمەيدى», – دەيدى ول.

ماتەماتيكتەر اراسىندا بەدەلگە يە ۇستاز ءداستۇرلى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ شىرماۋىندا قالعان ۇستازدارعا دا كەڭەس بەردى.

 پەداگوگتار جاڭا نارسەدەن قورىقپاۋى كەرەك

ء«بارى وزگەرىپ جاتىر. بۇرىن وليمپيادا دايىندىعىنا پايدالانىلعان ادىستەر ەندى وزگەردى. ماسەلەن, بۇرىندارى كىتاپ بويىنشا دايىندالاتىن ەدىك. الدىمەن ءبىر كىتاپتى اياقتاپ, كەيىن ەكىنشىسىنە كوشەتىن ەدىك. تاقىرىپ كىتاپ بويىنشا اشىلاتىن. كەيىن مۇنىڭ ءتيىمسىز ەكەنىن ءتۇسىندىم. كىتاپقا ەمەس, تاقىرىپقا باسا نازار اۋدارىلۋى كەرەك ەكەنىن ۇقتىم. سوندا ءبىر تاقىرىپتى اشۋ ءۇشىن 3-4 كىتاپ اقتارىپ قارايمىز. كەيدە كىتاپتىڭ سوڭىنا دەيىن جەتپەي جاتاتىنبىز, سوندىقتان ءادىستى وزگەرتۋگە تۋرا كەلدى. بۇعان بالانىڭ نازارى دا اسەر ەتتى. بالانىڭ نازارىن ۇستاپ قالۋ ءۇشىن ءادىستى وزگەرتۋ كەرەگىن تۇسىندىك. كونسەرۆاتيۆ ۇستازدار وزگەرۋدەن, جاڭا نارسەدەن قورىقپاۋى كەرەك. سەبەبى قازىر بالالار باسقا. زامان تالابىنا ساي بولىپ, زامان اعىمىنا ساي وزگەرۋ كەرەك. قازىرگى بالالار اقىماق ەمەس, ولاردىڭ ويلاۋ قابىلەتى مەن قابىلداۋى وزگەردى. بولاشاقتا مۇعالىم كەرەك بولماي قالۋى دا مۇمكىن», – دەپ تۇيىندەدى ۇستاز.

– مۋاممەر مىرزا, ءبىلىم مەن ماتەماتيكانى ىسىرىپ, تەك ءوزىڭىز تۋرالى ايتىپ بەرىڭىزشى?

«جاياۋ جۇرگەندى جاقسى كورەمىن. ماتەماتيكا مەن ءبىلىم بەرۋدەن شارشاعاندا سپورتپەن اينالىسامىن. مەن نەگىزى ءبىر جەردە وتىرعاندى ونشا ۇناتپايمىن. ونىڭ سەبەبىن بىلمەيمىن. ءبىر جەردە ۇزاق وتىرا المايمىن. اپتاسىنا 2-3 رەت فۋتبول وينايمىن. بۇرىنعى وقۋشىلارمەن ليگالارعا, تۋرنيرلەرگە قاتىسامىز. تاريحي كىتاپتار وقىعاندى, پودكاست تىڭداعاندى ۇناتامىن. تەك ميدى ەمەس, دەنەنى دە شىنىقتىرىپ وتىرۋ كەرەك», – دەيدى ول.

– تۇركيانى ساعىندىڭىز با?

«تۇركيانى ساعىندىم, بىراق قازاقستانعا ۇيرەنىپ قالدىم. العاشىندا قيىن بولدى. بىراق كەيىن اقتوبەگە ۇيرەنىپ كەتتىم, ادامدار ۇنادى. اقتوبەنى جاقسى كورەمىن, قازىر دە كوشىپ بارۋعا دايىنمىن», – دەدى ول.

مۇعالىم ازىرگە زەينەتكە شىعۋ نەمەسە تۋعان ەلىنە قايتۋ تۋرالى مۇلدەم ويلامايدى. قازاقستاندا قالىپ, قارتتىعىمدى وسىندا قارسى الامىن با, كىم ءبىلسىن دەپ قورىتىندىلادى ول.